Банк санхүү, бизнес эрхлэгчдийг тойрсон сэдвээр эрхэм гишүүнтэй өрнүүлсэн сонирхолтой яриаг хүргэе.

 

 

-Гэр хорооллын иргэдийг орон сууцжуулах, агаарын бохирдлыг бууруулах нь хөтөлбөрийн гол зорилго байсан.

Орон сууцны асуудлыг анх өрнүүлж байхад хүмүүс их цочирдож хүлээж авсан шүү дээ. Ямар их тоо юм, хэзээ биелэх юм гээд л. 600 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалттай хөтөлбөр байв. Эргээд харахад "40000 айлын орон сууц" хөтөлбөр тоогоороо баригдсан.

Энэ тухай Зам тээвэр, барилга хот байгуулалтын сайд Х.Баттулга мэдээлэл хийсэн. 40000 айлын орон сууц баригдаж дууссан. Одоо 100000 айлын орон сууц хөтөлбөр хэрэгжиж эхэллээ гэж. Гэхдээ "40000 айлын орон сууц хөтөлбөр" санасан хэмжээнд явж чадсан уу гэвэл, чадаагүй. Яагаад гэвэл, бид энэ хөтөлбөрийг гурван чиглэлээр явагдахаар анх тооцсон. Хотын төвд орон сууцны хороолол барих, гэр хорооллыг инженерийн шугам сүлжээнд холбох замаар амин орон сууцны хотхон барих, хотын захын ашиглаагүй талбайд амины орон сууцны хотхон барих гэсэн утгаар тооцож байсан. Сүүлийн хоёр заалт нь хэрэгжилтийн түвшин үндсэндээ багатай.

Үнэндээ энэ хөтөлбөрийн хүрээнд орон даяар барилгын салбар эрчимжсэн.

 

 

-Харамсалтай нь, дэлхий нийтийг хамарч буй эдийн засгийн хямрал Монгол орныг ч тойрч гарсангүй. Энэ ажлыг эхлүүлсэн хүний хувьд үүн дээр би их санаа зовж явдаг.

Барилгын салбарыг өнөөдөр ингэж уналтанд орсонд маш их харамсч байгаа. Ийм болгохгүй байх бололцоо байсан уу гэвэл, байсан. Одоо ч бололцоо бий юу гэвэл бий. Барилга гэдэг бол бүтээн байгуулалт шүү дээ. Өнөөдөр Улаанбаатарын сая гаруй хүний жараад хувь нь гэр хороололд амьдарч байгаа. Тэр хүмүүс яахаараа бусадтай адил орон сууцанд амьдрах эрхгүй байдаг юм. Төр үүнийг хангаж өгөх ёстой. Харамсалтай нь төр дэмжсэнгүй.

 

 

-Ерөөсөө л орон сууц худалдан авч байгаа улсуудад зээл өгөх ёстой. Гэхдээ урт хугацаатай. 10-20 жилээр, хүү нь жилийн арваас доошгүй хувьтай зээл. Үүнийг л төр дэмжих ёстой байсан юм.

 

 

-Урьдчилан харсан. Тиймдээ ч бид хууль гаргаж байсан. Барилгын салбарт тодорхой хэмжээний татварын хөнгөлөлт үзүүлье.

Тэр нь юу гэхээр, эхний ээлжинд барилгын үндсэн материалыг дотооддоо үйлдвэрлэх ёстой. Барилгын арматур, цемент, тоосгыг үйлдвэрлэе, ингэхийн тулд тэр үйлдвэрүүдийг барихад зориулж гаднаас орж ирж байгаа тоног төхөөрөмжийг татвараас чөлөөлье, тэдгээр үйлдвэрийг үйл ажиллагаа явуулахад татвараас чөлөөлье гэдэг хуулийг бид санаачилсан байсан. Харамсалтай нь тухайн үедээ улс төржөөд хүчингүй болсон. Барилга ашигтай гэдгийг хүмүүс мэдлээ, бизнесийнхэн барилга руу анхаарал хандуулаад эхэлсэн.

Ингэхээр хэрэгцээ ихэссэн. Бид бүгдийг гаднаас авдаг болохоор ерөөсөө урд талынхан тоглочихож байгаа байхгүй юу. Тэгээд л үнэ өсчихсөн. Барилгын үнэ хөөрөгдсөн гэдэг бол ерөөс импортын барааны үнэ өссөнтэй холбоотой. Тэгэхээс манай барилгачид үнээ өсгөсөн юм биш байхгүй юу. Хэрэв тэр хуулийг гаргасан бол өнөөдөр ийм юм болохгүй байсан. Аливаа улсын хөгжлийг тодорхойлохдоо ажиллаж байгаа краных нь тооноос харж болдог гэж үг бий. Одоо манай улсад ажиллаж байгаа кран байхгүй, зогсч байгаа кран л олон байна. Зарим нь бүр кранаа буулгачихлаа. Тэр утгаараа ажлын байр ч байхгүй болж байна, үйлдвэр ч байхгүй боллоо.

Барилга гэдэг бол бусад салбараа чирж явдаг салбар. Ийм салбараа л бид унагачихлаа л даа.

 

 

-Барилгын компаниуд барилгаа барина. Тэгэхээр санхүүжүүлэгч байх ёстой юу гэж. Санхүүжүүлэгч гэдэг утгаар бид хэдэн жилийн өмнө МИК /Монголын Ипотекийн Корпораци/ гэж байгууллагыг Монгол банктай ярьж байгаад арилжааны банкууд нийлж байгуулж байсан. Нөгөө нь Орон сууцны санхүүжилтын корпораци. Нэг нь барилга бариулдаг, нөгөө нь санхүүжилтыг хариуцдаг гэх утгаар бодсон юм л даа. Харамсалтай нь энэ ажил яваагүй. Яагаад гэвэл, Монгол банкны удирдлага солигдоод байхгүй болсон. Уг нь ажил авсан хүмүүс дараагийн шатанд үргэлжлүүлэх ёстой.

Тухайн үед Монгол банкны Ерөнхийлөгчөөр О.Чулуунбат байсан. Би бүр тодорхой яръя л даа. Барилга бол гурван янзын эх үүсвэрээр баригдаж байгаа. Барилгын компанийн өөрийн хөрөнгө, худалдан авагчдын урьдчилгаа мөнгө, банкны зээл. Уг нь барилга хэдий чинээ хурдан баригдана төдий чинээ өртөг багатай олдоно. Барилгаа ашиглалтад өгчихөөд борлуулалтаа хурдан хийж чадвал эдийн засаг нь сайжирна. Ингээд барилгаа заръя гэхээр хүмүүст мөнгө байхгүй.

Ингэхээр тэр хүмүүст арилжааны банкууд зээл олгох ёстой. Манай арилжааны банкуудын эх үүсвэр нь өөрөө богино хугацаатай байдаг. Богино хугацаатай эх үүсвэрээ урт хугацаатай зээлд шилжүүлчихээр арилжааны банкууд өөрсдөө мөнгөний хомсдолд орчихож байгаа юм. Өнөөдөр манайх санхүүгийн хямралд орсны нэг шалтгаан бол энэ. Үүнээс яаж гарах ёстой байсан юм гэхээр, арилжааны банкуудын зээлийг багцлаад хоёрдогч зах зээлд гаргах ёстой. Хоёр дахь зах зээлд гаргах үйл ажиллагааг эхлэх байгуулага нь МИК байсан юм. Анхдагч зах зээл гэдэг нь арилжааны банкуудаас зээл авахыг хэлж байна, авсан зээлийг нь багцлаад үнэт цаасны зах зээл дээр зарахыг хоёрдогч зах зээл гэж нэрлэж байгаа юм. Тэнд зарах үйл ажиллагааг МИК зохион байгуулна. Тэрийг гадаад дотоодын хөрөнгө оруулагч нарт арилжаалах ёстой. Тэгж байж банкны зээл буцаж төлөгдөх ёстой. Ингэвэл банкууд эрүүл болно, эргээд зээл өгнө.

Хоёрдогч зах зээл дээр гадаадын хөрөнгө оруулагч нараас гадна Монгол банк авч эхэлж байсан юм.

Гэтэл энэ ажил зогссон. Монгол банк тэр зээлийг багцлаад худалдан аваад байх юм бол мөнгө эргэлтэнд орох байсан. Монгол банкны эх үүсвэр өөрөө урт хугацааны эх үүсвэр. Моргэйжийн зээл гэдэг бол хамгийн найдвартай эргэж төлөгдөх зээл учраас Монгол банкинд эрсдэл байхгүй. Өнөөдөр бид мөнгө байхгүй гээд бүх юм зогсчоод байгаа. Тусгаар тогтносон улсад мөнгө байхгүй гэдэг ойлголт байдаггүй. Тусгаар тогтносон улсын давуу тал гэвэл, хууль батлах эрхтэй, мөнгө хэвлэх эрхтэй. Төгрөгийг хэвлэдэг, нийлүүлдэг эрх нь ганцхан Монгол банкны Ерөнхийлөгчид байдаг. Тэр хүний албан тушаал, эрх мэдэл асар том байхгүй юу. Өнөөдөр яагаад хямрал болоод байгаа юм. Иргэдэд мөнгө байхгүй, компанид мөнгө байхгүй, банкинд мөнгө байхгүй. Яагаад гэхээр эргэлтэнд байсан бүх мөнгөө Монгол банк өөр рүүгээ татчихсан. Инфляци өслөө гээд эргэлтээс гаргачихсан. Үүнээс болоод арилжааны банк мөнгөгүй болоод зээл өгч чадахгүй зогсчихсон байхгүй юу. Тэгэхээр үүнийг өөрчлөх ёстой.

Ерөөсөө Монгол банк бодлогоо өөрчлөх ёстой. Өнөөдөр Монгол Улс хямралд орчихоод байгаа, барилгын салбар уналтад орчихсон байгаа нь цэвэр Монгол банкны явуулсан бодлогын алдаа. Эдийн засгийн тухай ойлголтгүй улс төв банкийг удирдахаар улс ингэж хямардаг байхгүй юу.

Анх Л.Пүрэвдорж очихдоо энэ бодлогыг өөрчилнө гэж очсон, одоо яг хэвээр үргэлжилж байгаа. Энэ хямрал бол ерөөсөө Монгол банкнаас зохиомлоор явуулсан бодлогын алдаа. Эндээс гаръя гэх юм бол Монгол банкны удирдлагыг өөрчлөх хэрэгтэй.

 

 

-Манай бизнесийнхэн хэтэрхий хүлцэнгүй улс. Болохгүй юм байвал түүнийг өөрчлөхийн тулд өөрсдөө үйл ажиллагаа явуулах хэрэгтэй.

Би бизнесийн хүрээний олон найз нөхөдтэй. Тэдэнд хэлдэг. Та нар болохгүй бүтэхгүй юм байвал надад бичээд аваад ир. Ийм хууль дүрэм гарчихсан байна. Энийг ингэж өөрчилмөөр байна, энэ нь чөдөр тушаа болоод байна гээд аваад ир гэдэг. Өөрчлөх эрх нь бидэнд байгаа, өөрчилж болно шүү дээ. Манай бизнесийнхэн зүгээр яриад яваад байдаг байхгүй юу. Төрийнхэн ажиллах ёстой, тэр үнэн.

Гэвч бизнесийнхэн өөрсдийн яс махан дээр зовлон бэрхшээлийг илүү мэдэрч байгаагийн хувьд асуудлаа гаргаж ирэх хэрэгтэй. Асуулгаа тавиад ороод ир, миний үүд хаалга бүрэн нээлттэй. Дашрамд хэлэхэд, лобби гэдэг үгийг манайхан их сонин ойлгодог шиг байгаа юм.

Зөвхөн өөрийнхөө компанид ашигтай зүйлийг хэн нэг албан тушаалтантай тохирохыг лобби гэж ойлгоод байдаг. Үгүй байхгүй юу. Хууль эрх зүйн лобби гэж юу гэсэн үг вэ гэхээр нийгэмд учирч байгаа тодорхой асуудлыг зөв болгохын тулд санал санаачилгатай ажиллахыг хэлээд байгаа юм.

 

 

-Түшмэдүүдээс хамаардаг аливаа тогтолцоог өөрчлөх ёстой. Үүнтэй холбоотой нэг төсөл дээр би ажиллаж байгаа. "Төр-Хүн-Мөнгө" гэсэн төсөл. Төсвийн удирдлага санхүүжилтын тухай" хууль, "Төрийн албаны зөвлөлийн тухай" хууль, "Тендерийн тухай" хууль гэсэн гурван хуулийг өөрчилье гэсэн утгаар. Ямар нэг ажил эрхлэхийн тулд бизнесийнхэн төрөөс зөвшөөрөл авдаг.

Зарчмын хувьд тэр тогтолцоог нь өөрчилье. Мэдээж бүгдийг огт зөвшөөрөлгүй болгоно гэсэн үг биш. Өөрөөр хэлбэл, үйл ажиллагаа явуулах гэсэн, юм хийе гэсэн хүнд тэр боломж нь эрх зүйн утгаараа нээлттэй байдаг, аль нэг хувь хүнээс хамааралгүй байдаг тийм л тогтолцоог бий болгоё гэж байгаа юм.

 

 

-Бүх юм хоёр талтай гэж би ойлгодог. Сонгодог утгаар нь яривал, манайх бараг хуульгүй оронтой адил шахуу гэж хэлж болно. Амьдралын бүх юм хуулиар зохицуулагдах ёстой.

Тэр утгаараа манайд хууль дутагдалтай байгаа. Нөгөө талаас нь харах юм бол байгаа хуулиуд нь амьдралд нийцэхгүй гэдэг юм уу, амьдралаас хоцорчихсон гэдэг утгаар "цэвэрлэгээ" байж болох зүйл. Ерөнхий утгаараа манайх хууль дутагдаж байгаа орон. Маш олон юм хуулийн зохицуулалтгүй явж байгаа. Хууль байхгүй, тэгсэн хэрнээ байгууллагын журмаар явдаг, энэ журам нь суурь хуулийнхаа дээр гарчихсан, логик зөрчилтэй байдаг.

Өчигдөр хууль гаргасан байлаа ч өнөөдөр болохгүй байгаа л бол өөрчлөх ёстой.

 

 

-Жишээ нь би гэхэд хэдэн жилийн өмнө төрийн мэдлийн сонин байх ёсгүй өөрчилье гээд эсэргүүцэж байлаа. Одоо ч тэр байр суурин дээрээ яваа.

Төр хууль гаргалаа гэхэд түмэн олондоо хүргэдэг байх учиртай. Төрийн хууль тогтоол өнөөдөр хаана хэвлэгдэж байна, ганцхан "Төрийн мэдээлэл" сэтгүүл дээр гарч байгаа. Тэр нь олон нийтэд очихгүй байгаа байхгүй юу. Гаргасан хуулиа олон нийтэд хүргэдэг механизм байхгүй болчихсон, Монголд. Их хурлын сайт руу орох юм бол байгаа байх. Хүн бүр сайт руу ороод байхгүй. 

Тэгээд мэдэхгүй өнгөрчихөж байгаа юм. Том жижиг гэлтгүй хууль бүр олон түмэнд хүрч байх ёстой. Хуулиа иргэдэд хүргэх үүргийнхээ дагуу хууль, журам, тогтоолуудыг хэвлэдэг сонин төрд хэрэгтэй. Цаашлаад үнэгүй ч тараагддаг байж болох шүү дээ.

 

 

-Энэ бол байх ёстой зүйл. Ерөөсөө хувь хүнээс хамаардаг асуудлуудыг л багасгах юм бол цаг хугацаа алдахгүй, хүнд суртал хээл хахууль алга болно.

Төрийн түшмэдийн тоог аль болох цөөлж, цахим хэлбэрээр ажил явагдвал аль аль талдаа хялбар. Үнэндээ хил гааль дээр бичиг баримт бүрдүүлэх гэж нааш цааш хичнээн гүйдэг билээ, манайхан. Гол нь цаг алдах зовлон байдаг. Энэ ажил зөв гольдролоор хэрэгжвэл сайн. Саяхан Орост нэг журам гарсан байна лээ. Иргэн хүн янз янзын салбарт Засгаас ямар нэг тодорхойлолт, бичиг баримт авах хэрэгтэй болдог. Тэрийг авах гэж их уддаг гэж. Тэгэхээр хоёр удаагийн очилтоор авдаг болъё. Эхний удаа очоод хүсэлтээ илэрхийлнэ. Шаардлагатэй төлбөрийг хийнэ. Дараагийн удаа авна.

Энэ бол нөгөө л олон шат дамжлагыг цөөлж байгаа хэрэг биз.

 

 

-Ерөөсөө банкинд мөнгө илүү үед үйлчилгээ нь их зөөлөн, уян хатан байдаг, бусадтай өрсөлдөж байгаа учраас. Мөнгө ховордоод ирэхээр нөгөө улсууд чинь гэдийчихэж байгаа юм. Энийг шийднэ гэвэл мөнгө нь л их байх ёстой. Хуучин бол арилжааны банкууд зээл олгоё гэж зар өгдөг байсан бол одоо зээл авъя гэсэн иргэд, компани их болчихсон. Тэгэхээр мөнгөний нийлүүлэлтээ л нэмэгдүүлэх ёстой.

 

 

-Зарцуулалтыг хуульчилсан. Хүүхдийн мөнгө, Эрсдэлийн сан, Хөрөнгө оруулалт гэсэн гурван чиглэлээр зарцуулна гэж. Хүүхдийн мөнгө бол халамж биш, баялгийг нийтэд шударгаар хуваарилж байгаа арга гэдгийн ойлгох ёстой юм л даа. Эрсдэлийн сангийн мөнгө одоо бий. Энэ мөнгийг нефть, үр тарианы чиглэлээр зарцуулна. Мөн хямралын үед арилжааны банкуудад байршуулж, дэмжлэг үзүүлсэн. Гурав дахь нь хөрөнгө оруулалт.

Гэнэтийн ашгийн татварын мөнгөнөөс нэг ч төгрөг халамжинд зарцуулаагүй гэдгийг нэмж хэлье.

 

 

Business Times