-Дордохын долоо гэдэгчлэн долоохон оргилуур алдаг оног ажиллах нь.

Өнөөдөр 33 хэм халуун гэнээ. Улаанбаатарт аагим халуун өдрүүд үргэлжилж хөгшид өтгөсөөс авахуулаад хүүхэд залуу гэлтгүй хүн бүхэн халуунд амь тэмцэн алхална. 30 градусаас дээш халуун өдрүүдэд усан оргилуураас гадна салхин сэнс ажиллуулдаг болох сон.

Амьсгалыг сэрүүцүүлж, сэтгэлийг сэргээгч хэмээн Европынхон усан оргилуурыг нэрлэдэг. Монголчууд ч мөн адил. Үүнийг үгүйлэн ярих шарадлага нийслэлд эдүгээ тулгарлаа. Манай оронд зурхайн мөчлөгөөр бага халууны улирал дуусч, их халууных залгаж, пүү халуун өдрүүд айсуй. Тодруулбал, зургаадугаар сарын хорьдоос наймдугаар сарын хорьд хүртэл хугацаанд монгол нутагт аагим халуун болдгийг бүгдээрээ мэднэ.

Энэ өдрүүдэд агаарын температур 30-40 градусыг зааж, хүүхэд хөгшидгүй, эрэгтэй, эмэгтэй ялгалгүй шүхэр, дэвүүр хоёрыг гараасаа салгалгүй, аахилан уухилж, магнай сэрүүцүүлэх усан сэрхрээг үгүйлдэг билээ. Хонь хорж, адуу тээрч, могой хүдсэж, гахай хуягладаг нь манай орны халууны улирлын дүр төрх.

Ийм үед “Борзонгийн говьд очлоо, Бодох юм зөвхөн ус байлаа” гэдэгчлэн Улаанбаатарт байхад санах юмны нэг нь усан оргилуур. Нийтийн зориулалттай буюу гудамж, талбай, парк, цэцэрлэг дэх усан оргилуурыг ичээний амьтантай зүйрлэвэл түүний амилан хөдөлж, авиа анираа дуурсгадаг амьдралын мөчлөг нь зөвхөн дулаан, халууны хэдхэн сар. Хүйтэн, сэрүүний улиралд “ичихээс” яах вэ, хэн ч түүнийг үгүйлэхгүй.

Энэ зун Улаанбаатарын усан оргилуурууд “ичээнээсээ”, урьд жилүүдийнхтэй харьцуулахад дэндүү оройтон гарч байна. Хүүхдийн эрхийг хамгаалах олон улсын өдөр зургаадугаар сарын нэгэн гэхэд усан оргилуурууд ажиллаад эхэлсэн байдаг сан. Гэтэл өнөө жил ажин түжин өнгөрөв. Арай, нөгөө “Энтеровирус-71” усан оргилуурыг “ичээнд” нь хорьчихоо юу даа гэмээр санагдсан.

Харин ашгүй, зургаадугаар сарын есний өдрөөс “Тэнгис” кино театрын ойролцоох хоёр усан оргилуур ажиллаж, өөдөө сөөргөө зорчигчдын харааг булааж, хүүхэд, залуусын алжаалаа түр ч атугай тайлдаг ээлийн дуудлагын талбар болж байна. “Тэнгис” нэртэйгээ зохилдуулсан бололтой, оргилуурын тэвш дундаа халим загасыг урласан нь донжтой харагдана. Ямартаа ч энэ зуны усан оргилуурын салхийг хагалж өглөө. Зургаадугаар сарын 11-нээс Мэдээлэл технологийн үндэсний паркийн ордны хажуу дахь усан оргилуур, 13-ны өдрийн үдээс хойш Б.Цэрэндоржийн хөшөө бүхий бичил цэцэрлэг дэх гурван усан оргилуур ажиллаж эхэллээ.

Оройтож ирсэн шувуу шиг алгуурлаж амилсан оргилуурууд маань буцахаа мартсан нүүдлийн шувууд шиг буурал намрыг улиртал ажиллаасай хэмээн ханцуй дотроо залбирахаас даа. Ажиллаж эхэлсэн оргилууруудын гаднах хавтангууд ховхорсон, зарим цорго хоолой нь бөглөрсөн, орчиндоо хог цаастай байгаа нь өнөөдрийн нийслэлийн уруу дорой байдлыг илэрхийлнэ.

Усан оргилууруудыг нийслэлийн Захирагчийн Ажлын Алба хариуцаж байснаа 2002 оноос Ус сувгийн удирдах газрын мэдэлд шилжүүлжээ. Усаар таслахгүй гэснийх биз. Ингэснээр ажиллагаа нь сайжирсангүй, өмнөхөөсөө шал дорджээ. Оргилуур устай холбоотой нь мэдээж боловч ажиллагааны нь горим шахах даралтын төхөөргөөс шалтгаалдаг. Манай оргилуурууд хорго тэвшиндээ устай ч гавьтай цацарч оргилдоггүйг нийтээрээ шүүмжилдэг. Усаа жигд шахаж, даралтын хүчээ бууруулалгүйгээр олгойдуулан цацрааж чадахгүй байгаа юм. Үүнийг өөрчлөхөд инженерийн сэтгэлгээ гэхээсээ ажилтны хариуцлага, идэвхийлэл дутагдаж байна уу даа.

Оргилуурыг өдөрт дөрөвхөн удаа ажиллуулж, тус бүр 10-15 минутад усыг оргилуулдаг байсан урьдын журам өнөө жил мөн хэвээрээ. Өөрөөр хэлбэл нэг оргилуур өдөрт ганц цаг хэртэй ажиллаад л амарчихдаг гэсэн үг.

Энэ бол хүн ардын хэрэгцээг хангахын оронд оромдож буйн илрэл. Үүнтэй холбогдуулан Сүхбаатар дүүргийн IV хорооны оршин суугч, ахмад дайчин Б.Рагчаа “Энэ оргилуур үдийн халуунд цаг тутам, наанадаж 30 минутын туршид усаа тасралтгүй цацруулдаг болоосой” гэж өгүүлэв.

МҮЭ-ийн Соёлын төв ордны дэргэдэх усан оргилуур сүүлийн хэдэн жил ажилласангүй гэхэд хилсдэхгүй. Түүний цорго хоолойнууд зэвэрч, хэрзгэр барзгар төмрийн хэлхээнээс цаашгүй. Дөрвөлжин хорго нь хогийн сав-агуулах болсныг “Алтайн халиун трейд” компанийн “Аяны майхан” үзэсгэлэн худалдааны ажилчид халаглан ярилаа.

III хорооллын 23 дугаар байрны өмнөх “Монгол бүсгүй” барималтай оргилуурыг өмхий ногоон ус нөөцлүүр болоо юу даа гэлтэй. Дундуур дүүрэн ногоон усанд нь хог новш хөглөрч, өмхий цөөрмийг санагдуулна.

Хэдэн жилийн өмнө Гандантэгчинлэн хийдийн хашаан дотор авсаархан нэг оргилуур байсан бол одоо тэнд сав хорго нь үлдсэн байна. Түүнийг сэргээн ажиллуулбал сүсэгтэн олны сэтгэлд нийцтэй төдийгүй гадаад дотоодын жуулчдын нүд хужирлах нь дамжиггүй.

Төмөр замын дээд сургуулийн төв байрны урдах талбайн усан оргилуур, “нүд аниад” хэдэн оныг улираажээ. Байгууламжийн туурь нь арай ч ор мөргүй арилсангүй. Төмөр замчдын цэцэрлэгийн хэдэн оргилуур мартахын салхинд арчигдаж, хорго сав нь эвдэрч, төрөл арилжив.

Сүхбаатар дүүргийн Тамгын газрын зүүнтээх байрны дунд байсан чулуун цагаан баавгайтай бичил оргилуурыг тэндхийн өвгөд эмгэд үе үехэн өгүүлж, дуртгал болгон ярьцгааж байлаа. Шинээр барилгыг шавааралдуулан барихдаа устгасан аж. Толгойт дахь Геологийн төв лабораторийн байрны өмнө томоохон оргилуур байсан нь сүүлийн хэдэн жилд борооны ус хураагуурын тэвш болоод орхижээ. Оргилуур юм бол ажиллуулах хэрэгтэй. Зарим жил ус нь хальж, хавь орчинд шавар балчиг үүсгэж, машин явах, зорчигчид ирэх, буцахад саад учруулж байлаа. Өнөө жил хуртай байвал давтагдахгүй гэх баталгаагүй. Олны урсгал замд усан тэвш байгуулдагаа болимоорсон. Эзэнгүй юм шиг ийм эрэмдэг зэрэмдэг байгууламжийг нэг бол “нураан авах” эсвэл усан оргилуур ёсоор ажиллуулахыг хүсч байгаа хэмээн 14 дүгээр байрны оршин суугч Л.Базар саналаа хуваалцлаа.

БТЗ-ын захиргааны цэцэрлэгийн хашаан дахь оргилуур нэрээс цаашгүй, ус цацрах байтугай шиврээх нь нүдний гэм болжээ.

Сансар болон 19 дүгээр хороолол дахь оргилуурууд хагас дутуу ажиллаж, хааяахан ус цацрааж, хүн ардаа баярлуулан гомдоосоор иржээ. Хүүхэд залуучуудын соёл амралтын Үндэсний хүрээлэнгийн усан оргилуурууд ажиллахаасаа ажиллахгүй нь дийлэнх. Энэ зун одоогийн байдлаар аг чиг, ёстой л амархан сайхандаа нойрсоо юу даа гэж бодогдуулна.

Миний бие андуураагүй бол 2001 оны намар Хан-Уул дүүргийн ТҮК, баатруудын хүрэл барималтай талбайн өмнө боломжийн хөөрхөн оргилуур байгуулан ажиллуулж, оршин суугчдыг баярлуулж байсан. Гэтэл тэр оргилуурын цорго хоолой үгүй болж, чулуун гахиур хашлага бүхий тэвш үлдсэн байх юм.

Бүтээснээ бүрэлгэхэд харуусмаар. “Ард” кино театрын (хуучин нэрээр), эдүгээ “Анод” банкны байрын өмнөх талбайд барилгын зохицолтой нийцсэн төгрөгдүү оргилуур байсан даа. Түүнийг нь “нүд аньж дээ” гэж бодтол арай тиймгүй. Хуучин оргилуурын туурийг үлдээгээд, хажууханд нь шинээр оргилуур хийж байна. Чингэлтэй дүүргийн ТҮК-ийнхэн өмнөхөөсөө арай томоохон оргилуурын байгууламж цогцлоож буйгаа ойрын өдрүүдэд гүйцээж, ирэх долоо хоногоос ажиллуулж эхлэхээр амлав. Аштай юу даа, ижил дасал болсон газар нэг ч атугай оргилуур сэргэж, дахин амилах нь.

Нийслэл дэх усан оргилуурын дүр зураг, төлөв байдал ийм л байна даа. Ус сувгийн удирдах газрын харьяанд долоон оргилуур байдаг гэнэ. Тэдгээрийг үндсэндээ “ичээнээс” гаргасныг өмнө дурдсан. Бусад оргилуур дүүргүүдийн ТҮК юмуу дэвсгэрийн албан байгууллага, аж ахуйн нэгжийн эзэмшилд байдгаас жигд ажилладаггүй нь нууц биш.

Мартсанаас, 40 мянгат дахь Б.Явуухулангийн нэрэмжит бичил цэцэрлэгийн оргилуур хагас амьсгалах төдийхөн, ус шиврэх нь тоотойхон. Өнөө жил ч өмнөх байдал давтагдахгүй гэх баталгаагүй.

“Жижигхэн оргилуур маань жирвэгнэх биш, манарч суунаглаж цацраасай гэж горьдох юм даа” хэмээн өндөр настан О.Цэрмаа өгүүлж билээ. Нэлээд хэдэн оргилуурыг байршилтай нь, байгаа төрхтэй нь дурдсан минь тэдгээрийг сэргээе, жигд ажиллуулъя гэсэн санаа л даа.

“Усан оргилуур бол хотын нэгэн чимэг, хүн зоны эрүүл мэндийн салшгүй “өмөг” шүү дээ.

Гадаадын жуулчдын “десант” ид халууны улиралд буюу долоодугаар сараас нийслэлд маань бууна. Олимпын өмнө бүр ч шидүүн болно. “Усан оргилуургүй хуурай хот” гэж нэрлүүлэмгүй байна.

Цацран бургилж буй усан оргилуурын дэргэд 30 минут саатсан хүний бие сэтгэлийн алжаал 60-80 хувь тайлагддагийг барууны судлаачид тэмдэглэсэн нь бий. Ингэхлээр нийслэлийнхэн усан оргилуурыг үгүйлэх нь зүйн хэрэг. Түүнийг олшруулдаггүй юм гэхэд байгаа хэдийгээ додомдон янзалж, жигд ажиллуулж, зохистой ашиглахсан. Хүсэхэд хясахгүй байхсан. Өөрөөр хэлбэл, усан оргилуурыг усан “харамлуур” болгомооргүй байна. Үгийн далимд хэлэхэд, аагим халуун гудамж талбайд салхин сэнс ажиллуулдаг болбол хүн ардын эрэлт хэрэгцээнд нийцэх нь дамжиггүй... Одоогийн хэдэн оргилуур маань аманд ч үгүй, хамарт ч үгүй гэдгийн үлгэрийг давтаж байгаа. Товчхон хэлэхэд эрэлт хэрэгцээнээс өртөө хол хоцорчээ. Гадаадын томоохон хотуудын гудамж, талбайд салхин сэнс эргэлдэж, хавь орчноо сэрүүцүүлдгийг бид үзэж мэдрэхээрээ болсон. Түүнийг нийслэлдээ нэвтрүүлэхэд амархан баймаарсан.

Монголчууд усан оргилуур цогцлоон ажиллуулах эртний уламжлалтай ард түмний нэг. Тухайлбал Хархорум дахь усан оргилуурын гайхамшгийг түүхээс уншиж бахархдаг. Тийм бөгөөтөл нийслэлдээ орчин үеийн уран нарийн хийц, шийдэл бүхий усан оргилуурыг бий болгодоггүй нь залхуурлын уршиг.

Усан оргилуур олон янз. Нийтийн зориулалттай усан оргилуур Монголд үгүйлэгдэж байна. Барилга, орд харшийн доторхи оргилуур бол өөр өөр байх нь мэдээж. Тиймээс Улаанбаатар, Баянгол, Чингис зэрэг зочдын буудлын доторхи усан оргилуурын тухай энд өгүүлсэнгүй. Сүүлийн хэдэн жилд Улаанбаатарт, бичил цэцэрлэгийг цөөнгүй байгуулсан хэрнээ тэдгээрт усан оргилуурыг орхигдуулсан нь харамсалтай. “Усан оргилуур бол шингэн толь. Усан оргилуургүй хот сүрчиггүй бүсгүйтэй адил” хэмээн С.Цвейг бичжээ.

Иймд хотын сүрчиг-усан оргилуурыг халуун дулааны улиралд нийслэл даяараар үгүйлж байгааг сонордуулж, Улаанбаатарын мэрийн чихэнд “мэдтүгэй” хэмээн хонх болгон дэлдье.