Одоо ч дахиж хөлдөх магадлалтай

Эрдэс баялаг, эрчим хүч­ний яамны Эрчим хүч­ний судалгаа, хөгжлийн тө­вийн орлогч дарга Б.Өр­­нөхбаяртай ярилц­лаа. Тэрээр Хэнтийн Бэрх тос­гон хөлдсөн цагаас эхлэн тэнд ажиллаж бай­гаад ирсэн аж. 

-Бэрх тосгоны хөлдүүг гэс­гээгээд иржээ. Ямар хэм­жээний хүн хүч ажил­лав?

-Хэнтий аймгийн Бэрх тос­гон хөлдсөнтэй холбогд­луу­лан Улсын онцгой байд­лын комисс, Эрдэс баялаг, эрчим хүч­ний яамнаас хамт­раад ко­мисс томилж явуулсан юм. Гол нь Бэрх тосгоныг хөлдөл­төөс гаргахын тулд эрчим хүч­ний аврах шуурхай бүлгүү­дийг зохион байгуулан тэнд ажиллаад ирлээ. Ду­лааны гу­равдугаар цахилгаан стан­цаас 10 хүнтэй баг, Улаан­баа­тарын дулааны сүл­жээ ком­па­ниас найман хүн­тэй баг, Дорнод бүсийн эрчим хүчний системээс зургаа хүнтэй баг, манай судалгаа хөгжлийн тө­вөөс гурван хүнтэй баг, Хэн­тийн цахилгаан түгээх сүл­жээ­нээс нэг жолооч аваад 12 хоног 08-24 цаг тасралтгүй ажиллалаа.

-Төв шугамын хөлдүүг бү­рэн гар­га­сан. Дээр нь ду­лаа­ны стан­цын гурван зуухны хоё­рыг нь бүрэн ажилд оруулж өглөө.

Ер нь Хэнтийн Бэрх яагаад хөлдчихөв гэдэг нь анхаарал татсан асуудал. Янз бүрийн л шалтгаан хэлж байгаа. Эрчим хүчний засвар үйлчилгээ хийх ёстой байсан компани аж­лаа хийхгүй хөлдөөлөө гэсэн яриа нэг хэсэг гар­сан. Тендер буруу хийгдсэ­нээс болж хүн хүч, машин тэрэг муутай компаниудыг сонгос­ноос тэд ажлаа хийж чадсан­гүй гэж мэдээлж бай­сан. Бо­дит байдлыг газар дээр нь очиж үзлээ. Би аврах шуур­хай бүлгүүдийг очихоос гурав хоногийн өмнө байдал газар дээрээ ямархуу байна гэд­гийг үзэж судлахаар очсон юм. Хөлдсөн гол шалтгаан бол эзэнгүйгээс болсон. Яагаад гэхээр Хэнтий аймгийн Бэрх тосгоны дулааны станцын уурхайг хувьчлахдаа менеж­ментын хувьчлалд оруулсан.  Менежментын гэрээгээр ав­сан хүмүүс дулааны станц, сүлжээнд хийх ёстой зас­вар үйлчилгээг цаг тухайд нь хий­гээгүй явснаас байдлыг ингэ­тэл нь хүндрүүлжээ. Ялан­гуяа жил бүр урсгал засвар хийж байх ёстой, 3-4 жилд зуух болон төв шугамд их засвар хийж байх ёстой. Энэ ажлуудыг ер хийсэнгүй.

-Орон нутгийн удирдла­гууд зайлшгүй хяналт тавьж байх ёстой. Энэ хяналт бай­сан­гүй. Мөн эрчим хүчний то­ног төхөөрөмж ашиглаж бай­гаа­гийн хувьд техник ашиг­лалт, аюулгүй ажиллагааны дүрэм, даралтат сав, шугам хоолойг аюулгүй ашиглах дүрмийг мөрдүүлж байх ёс­той. Тиймээс орон нутгийн мэр­гэжлийн хяналтын бай­гуул­лагууд ажлаа хийгээгүй байна. Эрчим хүч, дулааны станц, дулааны сүлжээтэй онц­гой газруудад орон нут­гийн мэргэжлийн хяналтын газрууд хяналт тавьж байх ёстой. Засвар үйлчилгээ то­дор­хой графикаар хийгдэж үү, техникийн паспорт, баяжилт хийгдэж үү гэдгийг хянаж байх ёстой. Ийм ажлууд хийгдэл­гүй хаягджээ. Үүнээс болж Бэрх тосгон хөлджээ гэж ойл­гож болно.

-Хөлдөлт хэзээнээс эхэл­сэн хэрэг вэ?

-2008 оны нэгдүгээр са­раас Бэрхэд эхний байрууд хөлдөж эхэлсэн гэж байгаа юм. Оны эхнээс гэсэн үг. Тэр үеэс оршин суугчид нь гом­дол­лоод дулааны мөнгөө тө­лө­хөө байсан. Тиймээс ду­лаа­ны станц хүндрээд, СӨХ дампуурсан. СӨХ зун орон сууцныхаа босоо, хэв­тээ шугам хоолой, байрнуу­дын паар, радиоторт ямар ч зав­сар хийгээгүй. Өнгөрсөн дө­рөвдүгээр сараас хойш СӨХ ажиллаагүй, тэр чигээ­рээ устайгаа байж байгаад хөлд­сөн. Төв шугамын хувьд ме­неж­ментын гэрээгээр ав­сан "Бэрх-Уул" гээд компани өн­гөрсөн тавдугаар сард ме­неж­ментын гэрээ дууссан, өмчөө аваарай гээд л хаясан байгаа юм. Төр тэдэнтэй бай­гуулсан менежментын гэрээ­гээ дүгнээд, төрийн эсвэл орон нутгийн өмчид шил­жүүлж авах шийд албан ёсоор гараагүй байхад тэр чигээр нь хаяад явсан байна.

-Тийм ээ, хэн ч хариу­цах­гүй хаясан байна. Хэрэв орон нутгийн мэргэжлийн хянал­тынхан ажилласан бол учир­тай л байх байсан. 2008 оны гуравдугаар сард дулааны станцад цахилгаан эрчим хүч нийлүүлэх гэрээ нь дууссан гэж байна. Эрчим хүчний хуу­лиар бол цахилгаан эрчим хүч хэрэглэх гэрээ байгуулаагүй тохиолдолд цахилгаан эрчим хүчээр хангахгүй байх ёстой. Гэтэл нөгөө компанийг арга­гүй эрхэнд завсар үйлчилгээ хийлгэх шаардлагатай боло­хоор эрчим хүч өгч байж. Ийм байдлаар эрчим хүчний бай­гууллага Хэнтийн цахилгаан түгээх сүлжээ компанийн ца­хилгааныг таслалгүй байнга цахилгаантай байлгаж иржээ. Гэтэл "Бэрх уул"-ынхан боло­хоор гэрээ ч байгуулдаггүй, цахилгааныхаа мөнгийг ч төлдөггүй. Хавар тавдугаар сард Ерөнхий сайд очоод "Бэрх тосгоны дулааны стан­цын засвар үйлчилгээнд зо­риулж Засгийн газраас мөнгө олгоё" гэсэн шийдвэр гарга­сан юм билээ. Тэр үед 455 сая төгрөг цахилгаанд төлөх өр­тэй байжээ. Одоо түүнээс хойш өр нь 500 сая төгрөг болсон байна. Өрөө төлье гэ­сэн ямар ч санаачилга байх­гүй. Би сая тэнд байхдаа Эр­дэс баялаг, эрчим хүчний яамыг төлөөлж гэрээ бай­гуулъя гээд "Бэрх-Уул" ком­па­нийн захирлыг нь дуудуу­лаад ирээгүй. "Петровис" ком­пани "Бэрх-Уул"-ын ихэнх хувь­цааг эзэмшдэг гэсэн. Гүйцэтгэх захирал Мэнд­сайхан гэдэг хүн нь "Пет­ровис" дээр л байдаг сураг­тай. Дуудуулаад очдоггүй. Тэнд "Бэрх-Уул"-ын ерөнхий инженер Баярсайхан гээд залуу байгаа. Түүнтэй гэрээ байгуулъя гэхээр тамга, тэм­дэг нь байдаггүй, эндээсээ шийд өгдөггүй. Ингээд хүнд­рэлтэй байдал үүссэн байгаа.

-"Энерго сервис мон­таж" гээд компанийн нэр гараад байгаа шүү дээ?

-Ерөнхий сайд тавдугаар сард очоод Засгийн газраас хөрөнгө мөнгө өгнө гэсний да­гуу манай яамнаас тендер зар­лан компани шалгаруулж гэрээ байгуулаад ажил эхэл­сэн. Долдугаар сарын 1-нд тен­дер зарлан, наймдугаар сарын эхээр дүгнэсэн. Ес­дүгээр сарын эхээс засвар орж, хоёр сарын дараа засвар үйлчилгээ дуусахаар "Энерго сервис монтаж" компанитай гэрээ байгуулаад ажилд нь оруулсан. Гэтэл Ерөнхий сай­­дын амласан мөнгө төсөвт суу­гаагүй байсан. Компани­тай гэрээ байгуулсан ч ма­найх захиалагч талынхаа үүр­гийг биелүүлж, санхүү­жил­тээр хангах ёстой. Гэтэл арав­дугаар сарын 20-нд төс­вийн тодотголоор мөнгөний асууд­лыг шийдэж өгсөн. Тэр мөнгө нь олгох гэсээр байтал арвэн­нэгдүгээр сар хүрсэн. Энэ шалт­гаанаар "Энерго сер­вис мон­таж" компани гэ­рээний хугацааг арванхоёр­ду­гаар сар хүртэл сунгаж өгөөч гэ­сэн. Өөр нэг асуудал бол Бээ­жингийн олимп бол­сонтой хол­боотойгоор урдаас орж ирж байгаа бараа мате­риа­лын тээвэрлэлт нэлээн хэм­жээ­гээр саатлаа. Санхүү­жилт, материал сэлбэгийн тээ­вэрлэлт саатсан учраас гэ­рээг арванхоёрдугаар са­рын нэгэн хүртэл сунгах хү­сэл­­тийг нь бид яаманд улам­жил­сан. Яам ч зөвшөөрөл өгсөн.

Хүмүүсийн хооронд бу­руу зөрүү ойлголт яваад бай­даг. Яг энэ компанийн хийсэн ажил бол станцын гурван зуух­­ны доторх халах гадар­гууг шинэчилж сольсон. Сүл­жээ­ний насос, цэвэр усны шу­гамын хоолой шинээр та­тах, дулааны төв шугамаас хэдэн орон сууц руу салаа шугам татах ажил байсан. Дулааны төв шугаманд хийг­дэх ажил байгаагүй. Тэгээд арваннэг­дү­гээр сарын 20-ны үеэр зуухаа галлаад залгах гэтэл сүлжээ­ний төв шугам таг хөлдүү бай­на гэ­сэн. Газар дээр нь очи­ход хэдийгээр Эрчим хүчний­хэн хугацаа алдаж хөлдөөсөн гэдэг зүйл яригдаж байгаа ч үнэндээ үүнийг гол буруу гэж үзэх арга байхгүй.

-Төр тэнд байгаа ард иргэ­дийг хөлдөөхгүйн тулд дулаа­наар хангах ёстой гээд бригад зохион байгуулаад явсан.  Ма­най хүмүүсийн хийсэн ажил бол 5954 метр дулааны төв шугамын гол хөлдүүг гарга­сан. Би өөрийнхөө хүмүүсийг маш сайн ажилласан гэж үзэж байгаа. Одоогийн байдлаар сургуулийн хувьд халаалт бүрэн аваагүй байна. Ха­лаал­тын ерөнхий шугам бэлэн бол­сон, анги танхимын паа­рыг солих ажил хийгдэж дуу­саа­гүй байгаа. 59, 60 гээд хоёр байрны салаа шугамын доторх ажил дуусаагүй байгаа гэсэн. Хотоос барилга, хот байгуулалт, нийтийн аж ахуйн төвөөс том бригад зохион байгуулсан. Орон нутгийн онц­гой байдлын албанаас оч­сон. Тэд дулааны төв шуга­маас салбарлаад гарч байгаа орон сууц, албан байгуул­ла­гын хаалт арматур, радиотор зэрэгт засвар үйлчилгээ хийх юм. Энэ ажлууд үргэлжилж байна. Эрчим хүчний хувьд одоо гурван зуух нь бүрэн ажиллаж эхэлжээ. Бид ямар ч байсан дулааны станцыг хэвийн болгож өглөө. Бидний зүгээс хийгдэх ажил дууссан гэсэн үг.

-Хөдөөгийн ихэнх ба­рил­га эзэнгүй, тоногдсон байдаг. Бэрх тосгоны орон сууцнууд бүгд оршин сууг­чидтай юм уу?

-Бэрх олон орон сууцтай. Гэтэл орон сууц бүрт айл бай­даггүй. Зарим нь цонх, хаалга нь онгорхой тоногдсон байна. Өнгөрсөн жилээс эхлээд хөл­дөөд эхлэхээр зарим байрны хүмүүс ийш тийшээ нүүгээд явчихсан байна. Хүмүүс нэ­лээн цөөрсөн байна. Дулаанд холбогдохгүй үлдэх газрууд нэлээн хэд байгаа. Тэр нь хуучин оросуудын барьж өгсөн нэг давхар сууцнууд. Нэг байранд 16 айл байх ёстой. Одоо хоёрхон айл байдгийн нэг нь малчин гэж байгаа. Үндсэндээ ганц л айл байгаа байрыг халааж, ямар­хан хэмжээний үргүй зардал гаргаж байна гэдэг нь сонин. Орон нутгийн хувьд ч үүндээ анхаарах ёстой гэдгийг бид санал болгосон.

Энд нэг зүйлийг хэлэхэд Засгийн газар аваарын байд­лаас гаргах гэж 298 сая төгрөг шийдэж өгсөн. Тэгтэл тэр мөнгөнөөс эрчим хүчний бай­гууллагуудын гаргасан зарда­лыг өгөхгүй гэсэн сураг гарч байна. Хэрэв тэгэх юм бол ут­гагүй юм болно. Мөнгө ший­дүүлэх гэж Засгийн газарт оруулсан төсөв төлөвлөгөөнд бүх зардалыг оруулж улам­жил­сан. Тэгэхэд эрчим хүч­ний байгууллагад тэр мөнгө­нөөс өгөхгүй гэж Онцгой бай­дал дээр яригдаж байна гэж сонслоо. Тэгвэл дараа нь эр­чим хүчний байгууллагаас хүн хүч, материал сэлбэг гар­гахад ч хүндрэлтэй болно.

-Одоо тэгээд Бэрх тос­гоны дулааны станцыг ха­риуцаж байгаа эзэн бий юу?

-Хоёр жилийн өмнө Бага­нуурын дулааны станцыг хөл­дөөлөө гээд төрөөс баахан хүн хүч, хөрөнгө мөнгө гаргаж байж хөлдүүг нь гаргасан. Да­раа нь Багануурын уурхайд шил­жүүлж, сүүлд нь төрийн өмч болгосон. Тэр үед Бага­нуу­­­рын дулааны станцыг хувь­­­чилсан байсан. Буцаа­гаад төр өөрөө авсан. Одоо Бэр­­хийг "Бэрх-Уул" компани аваад хөлдөөчихлөө. Өмчлө­лийн асуудал яригдах гэхээр "Бэрх-Уул" компани гэрээ дуус­сан, төр өөрөө ав гэж бай­гаа. Сая төрөөс баахан хө­рөнгө мөнгө зараад завсар үйл­чилгээ хийлээ. Буцаагаад төр өөрөө авч таараа. Одоо бас Ховд дулааны хувьд хүн­дэр­сэн. Баахан хүн дайчлаад явсан. Ховд, Увсыг Сур­маа­жав гэдэг хүн хувьчлаад ав­сан байгаа. Ноднин Увс хөл­дөөд ямар хүндрэл гарав. Энэ бүх­нийг харж байхад хувь­чилж авсан хүмүүс цахилгаан эр­чим хүч ашиглах гэрээгээ ер хийхгүй байна. Цахилгааны төл­бөрөө хийдэггүй учраас бөөн өр хуримтлагджээ. Хоёрт, засвар хийдэггүй. Хов­дын хувьд дулааны станц дээ­­рээ зуухнууд нь доголдож эхэл­сэн. Энэ нь засвар үйл­чилгээ хийгээгүйтэй холбоо­той. Үндсэндээ хөлдөх магад­лалтай болсон байна гэж байгаа.

Байдал ийм байхад цаа­шид эрчим хүчний хувьч­лалын асуудлыг онцгой ан­хаар­маар байна.

-Бэрхийн хувьд асуудал шийдэгдсэн гэж ойлгож болох уу?

-Шийдэгдээгүй. Одоо ИТХ болон засаг даргаа саяхан батламжилсан гэсэн. Өчигдөр шинэ Засаг дарга нь очоод явсан гэж байна. Засгийн газ­рын тэргүүн дэд дарга Солон­гын гарын үсэгтэй ал­бан бичиг тэнд очсон гэж байна. Хувьч­лалын асуудлаа орон нутгаа­раа шийд гээд. Орон нутгаараа шийдэх гэ­хээр ИТХ хуралдаж чадахгүй байсан. Одоо дарга нь сон­гогдоод бүрдэж байгаа юм бол асуудлыг шийдэх байх. Ямар ч гэсэн бид хөлдүүг нь гар­гасан. Гэхдээ эзэн нь тодор­хойгүй, хоногт 60-70 тн нүүрс түлдэг атлаа нүүрсний нөөц нь 200-300 тн байгаа. Цахил­гааны төлбөр нь 500 сая төг­рөг хүр­сэн. Дээрх шалтгаа­нуудын улмаас дахин хөлдө­хөд ойрхон байгаа.

Гэхдээ эрчим хүчний зас­вар хийсэн "Энерго сервис монтаж" компани дээрх тос­гоныг өнтэй өвөлжүүлэхэд тусална гэдгээ илэрхийлсэн.