Манай нийт экспортын барааны 64 хувийг урд хөрш эзэлж vлдсэнийг нь АНУ, Франц, Люксенбург зэрэг улс орнууд хуваадаг. Импортын хувьд мөн л Хятад тэргvvлж, 17 хувь нь тэдэнд ногдож байна. Харин Япон, ОХУ улс удаалжээ. Монгол Улс нийт бараа бvтээгдэхvvний 90 гаруй хувийг төмөр замаар тээвэрлэн авдаг онцлогтой юм. Далайд гарцгvй тул дамжин өнгөрөх тээврийн бэрхшээлийг гадаад худалдаа эрхлэгчид их амсч байна. Ази номхон далайн бvс нутгийн орнуудтай харьцуулахад барааны тээвэрлэлтийн зардал 2-3 дахин их, тээвэрлэлтийн хугацаа зургаа дахин бага байгаа юм.

Төр засгийн төлөөлөгчид экспорт, импортын өнөөгийн байдлын талаар илтгэл тавьж бизнес эрхлэгчид санаа бодлоо хуваалцлаа. “Монгол Улсын гадаад худалдаа, Засгийн газар хувийн хэвшлийн тvншлэл” чуулга уулзалтыг МVХАVТ, ГХЯ хамтран зохион байгуулав. Гадаад худалдааны бизнес эрхлэгчдэд олон янзын бэрхшээл зовлон учирдаг бололтой. МVХАVТ-д гадаад худалдаа эрхлэгчид олон янзын санал энэ чуулга уулзалтаас өмнө нь тавьсан байж. Тvvнийг зах зухаас нь дор өгvvлье. Далайд гарцгvй орны хувьд урд хөршийн Шанхай, Тяньжин зэрэг далайн боомт хотод Монгол Улсын худалдаа эрхлэгчдийн дундын гаалийн баталгаат агуулах байгуулах шаардлагатай байна гэсэн асуудлыг тавьж Засгийн газар, ГХЯ, МVХАVТ асууд-лыг судалж vзэхийг хvсч байгаа аж.

НӨАТ хуулийн хэрэгжилт шудрага бус, зарим заалт нь ойлгомжгvй байна хэмээн бизнес эрхлэгчид vзжээ. Тухайлбал, орлого нь 10 сая төгрөгөөс доош бол НӨАТ төлдөггvй. Гадаад худалдаа эрхэлдэг 10 мянга гаруй аж ахуйн нэгж хувь хvн байдаг. Тэдний таван мянга орчим нь хувь хvн. Vvнээс дөрвөн зуу нь л НӨАТ төлдөг гэсэн судалгаа бий. НӨАТ төлөхгvй хөнгөлөлт эдэлж худалдаа эрхэлж буй нэг хvн нэг чингэлэг бараа оруулж ирэхэд уг бараа нь 40 мянга гаруй ам.долларын vнэтэй бөгөөд зах дээр худалдаа эрхлэгчдэд худалдаалдаг байна. Тиймээс худалдаа эрхлэгчид эрх тэгш байх ёстой хэмээн vзэж байгаа юм. Тэд бас “Алтанбулаг”, “Замын vvд” худалдааны чөлөөт бvс ашиглалтад оруулах тухай сvvлийн 10 жил яариад ахиц гарахгvй байна. Тиймээс хоёр хөрштэйгээ хамтраад ашиглалтад оруулах тухай судлаж vзэхийг бас хvсчээ.

Гааль, УМХГ-т хvнд суртал ихтэй. Vvнээс болоод бараа бvтээгдэхvvн улсын хил дээр саатах явдал гардаг аж. Бусад орны жишгээр гаалийн урьдчилсан мэдvvлгийн систем нэвтрvvлэх хэрэгтэй тухай өгvvлжээ. УМХГ-ын байцаагчид шинжилгээний дээж хэмээн их хэмжээгээр бараа бvтээгдэхvvн авдаг. Жишээлбэл, виски шинжилгээнд хамруулна гээд зургаан литрийг авдаг ч тvvнийгээ хэрхэн яаж зарцуулснаа эргэж тайлагнадаг болъё гэсэн санал ч гаргасан ажээ.

Судлаачид гадаад худалдаа хийх бизнесийн төвшинг олон улсын жишигт хvргэх, эрх зvйн баримт бичгийг хянаж vзэх, тарифын бус саад тотгорыг арилгах шаардлагатай гэж vзэж байгаа юм. Жишээлбэл, экспорт, импортын бараанд дагалдуулж байгаа гаалийн бvрдvvлэлтийн баримт бичгийн тоог багасгах хэрэг-тэй аж. Ази номхон далайн бvс нутгийн орнуудтай харьцуулж vзэхэд экспорт, импортын бараанд дагалдуулж буй бичиг баримтын тоо 2.5 дахин их байгаа юм. Ийм олон тооны бичиг баримт шаардаж байгаа явдал нь дэд бvтэц хөгжөөгvй, мэдээлэл холбооны технологийн ашиглалт хангалтгvй, манай орны хувьд худалдааны зардлыг нэмэгдvvлж хэрэглэгчдэд хvрэх барааны vнэ өсч байгаа ажээ. Манай улс Европын холбооны гишvvн 27 оронд 7200 нэрийн бараа гаалийн татваргvйгээр экспортлох хөнгөлөлт эдэлсэн. Энэ хөнгөлөлтөөс манай бизнес эрхлэгчид 7.3 сая ам.долларын ашиг хvртэв. Гэвч vvнээс илvv ашиг олж болох байсан алтан боломжоо бизнес эрхлэгчид маань ашиглаж чадсангvй хэмээн эдийн засаг судлаачид vзэж байна. Энэ хөнгөлөлтийн хугацаа 2009 оны босгон дээр дуусна. Засгийн газар Европын комисст энэ хөнгөлөлтөө 2009-2011 он хvртэл сунгаж өгөх хvсэлт гаргасан. Одоохондоо уг хvсэлтийг зөвшөөрөх эсэх нь эргэлзээтэй юм. МVХАVТ, ГХЯ хамтарч “Экспортыг хөгжvvлэх vндэсний стратеги” боловсруулж байгаа гэдэг. Хэрэв энэ төслийг чамбай боловсруулаад хэрэгжvvлж чадвал дотоодын vйлдвэрлэгчдэдээ импортын хэт өсөлтөөс хамгаалах боломж гарна. Манай улс ДХБ-д элсч худалдаа хийх “тоглоомын дvрэм”-ээ хэдийнээ сонгочихсон. Харин бизнес эрхлэгчид ДХБ-ын гишvvнчлэлийн давуу талаа ашиглах, олон талт худалдааны хэлэлцээрvvдийг сайтар ойлгож худалдаа, vйлдвэрлэлээ өсгөх хэрэгтэй байгааг эдийн засгийн судлаачид цохон тэмдэглэж байгаа юм.