Дэлхийн эдийн засаг нэгдүгээр дайнаас хойш 1929 оныг хүртэл хэт өссөн. Үнэт цаасны ханшаар тоглогчид сэтгэлийн хөдлөлөөрөө хувьцаа авцгааж хөөсрүүлсэн өрнөл юм. Америкийн Рожер Бабсон, Австрийн Людовиг Фон Мизис, А.Хаек тэргүүтэй эрдэмтэд 1924 оны үеэс эхлэн, “Хувьцааны үнэлэмж унаснаар аюул болно, эдийн дасаг хэт халж байна, хямрал нүүрлэнэ” гэсэн сануулгыг өгч эхэлсэн байдаг. Харин монетарист эдийн засагч Ирвин Фишер эдийн засаг өсөлтийнхөө туйлдаа хүрэх болоогүй байна, хувьцаа авцгаа гэж хэлж байсан.
Аугаа Жон Мейнорд Кейнс ч мөн тийм байр суурьтай байсан боловч хямрал нэг өдөр л гамшиг болж хувирсан. 1929 оны 10 дугаар сарын 29-ний хар мягмар гарагийг тодорхой тоон үзүүлэлтээр илэрхийлбэл хөрөнгийн зах тэр өдрөө нээгдээд л хаагдсан. Индекс нь 381 нэгжээс 200 хүртлээ бараг 50 хувиар буурсан. Ажилгүйдэл, ядуурал, сүйрэл хоосрол ар араасаа хөвөрсөн. Уналтын үйл явц 1932 оны 7 дугаар cap хүртэл ургэлжилсэн ба тэр үеэсээ эргэн сэргэх, наашлах хандлага эхэлж, 1939 он хүртэл үргэлжилсэн. Үндсэндээ 10 жилийн үйл явц болсон юм. Хямрал дэлхийн хоёрдугаар дайны эдийн засагтай залгасан ба дайныг үүсгэх, өдөөх үндсэн шалтгааны нэг болсон гэж үздэг. өөрөөр хэлбэл, алдсанаа олж авах эрх мэдэл баялгийг дахин хуваарилах сонирхол дэлхийн хоёрдугаар дайны өдөөгч болсон. Хямрал нь уналт, сэргэлт гэсэн үе шатыг дамжин, 1955 онд сүйрлийн өмнөх өдөр буюу 1929 оны 10 дугаар сарын 28-ны түвшинд хүрсэн. Нийт 26 жилийн турш үргэлжилжээ гэсэн үг.
Одоогийн хямрал урьд хожид байгаагүй даяарчлагдсан хямрал болж байгаагаараа онцлог бөгөөд хамгийн том хямрал. Үргэлжлэх хугацааг эдийн засагчид зургаан cap, 2-3 жил гээд хүмүүс янз бүрээр ярьж байна.
"Дэлхийн эдийн засгийн хямрал манайд хамаагvй, манай эдийн засаг хөгжөөд л байна", "Манайх жижиг эдийн засагтай учир дэлхийн эдийн засгийн хямрал нэг их нөлөөлөхгvй",
"Манай улс дэлхийн санхvvгийн сvлжээнд тэгтлээ ороогvй учир хямрал нөлөөлөхгvй" гэсэн манай удирдагчдын мэргэн vгс худал болж хямрал манай эдийн засгийг нөмрөн орж ирлээ.
Гэтэл өнөөдөр дэлхийн эдийн засагт нvvрлээд байгаа хямрал инфляц, дифляц гэсэн хоёр хэлбэрээрээ улам гvнзгийрч эхэллээ.
ИНФЛЯЦ
Манай эдийн засгийг өнгөрсөн жилээс идэж эхэлсэн инфляц манай мэргэн эрх баригчдад бvр гvйцэгдэхээ болив. Өнгөрсөн 2008 оны мөнгөний бодлого баталж байхдаа нэг оронтой тоонд багтаана хэмээн хөөрцөглөж, 9.5 байвал нэг оронтой гэх vv, хоёр оронтой гэх vv хэмээн тоглоом шоглоом болгож байж баталсан инфляц нь 36 хувьтай болж он дуусгасан. Дэлхийн эдийн засгийн хямрал гэж яриад улс орнууд баргар ирээдvйгээ хэдийнэ олоод харчихсан байхад манайхан мөн л мөнгөний бодлогоо батлахдаа бас л "Ёстой тэр хямрал гэж юу юм. Бидний хувьд сахлын будаа" гэх нь халгvй байгаад оны төгсгөл гэхэд 12 хувьтай болгочихно" гэсэн нь одоо хаа байхав. Монгол төгрөгийн vнэ цэнэ, ханш улам л унаад байна. Оны өмнө 1200 төгрөг байсан ам.доллар өнөөдөр 1550 болчихлоо. Монголбанк валютын ханш өсч эхлэхэд валютын ченжvvдийг буруутгаж "Тэд л ханшийг өсгөөд байна" гэж чичилж байсан. Валютаар төлбөр vйлчилгээ явуулж байгаагаас болж байна, тэднийг л хамхиад өгвөл монгол төгрөгийн ханш суга өснө гээд шалгаад л хянаад л, валютаар vйлчилгээ хийж байгаа газрыг мэдэгдэнэ vv гээд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр зарлаад байсан нь хаа байхав.
Евро 2000-ын босго давж, ам.доллар 1600 хvрч байна. Vvнийгээ дагаад гадаад төлбөр хийдэг, гадаадаас бараа оруулж ирдэг бvхий л аж ахуйн нэгж байгууллагын бараа, ажил vйлчилгээний vнэ тэнгэрт хадлаа. Өнгөрсөн оны эцэстэй харьцуулахад бараа vйлчилгээний, ялангуяа өргөн хэрэглээний барааны vнэ улам өссөөр л байна. Хэрэглээний сагсан дахь бараа буюу, хvн амын өдөр тутмын хэрэгцээт зvйлийн vнэ яг vнэндээ өдөр бvр л нэмэгдэж байна.
Монголчуудын халаасаа тэмтэрдэг цагаан сарын өмнө жил бvр л ингэж нэмэгддэг хэмээн эрх баригчид тайвшруулах гэж оролдсоор байгаа ч энэ нь баяр өнгөрсөн ч хэвээр vргэлжилж инфляц манай эрх баригчдад хазаарлуулахгvй нь ойлгомжтой боллоо. Монголбанкны ерөнхийлөгчөөр томилогдох гэж байхдаа эрхэм Л.Пvрэвдорж ажлаа ч авчихвал энэ бvхнийг дор нь зохицуулна гээд байсан нь хаа байхав.
Одоо бvр таг чиг болоод ичээндээ орчихлоо. Өргөс авсан юм шиг нэг хоёр өдөр, долоо хоногийн дотор бvхнийг сайжруулчихна гэж байхгvй нь vнэн ч юу хийж, ямар арга хэмжээ авч байгаа нь мэдэгдэхгvй өнөө хvрч байна. Валютаар төлбөр тооцоо хийж байгаа газруудыг мэдээл гэсэн зараас өөр хийж байгаа ажил тvvнд vнэндээ vгvй бололтой.
ДИФЛЯЦ
Энэ хямралын дэлхий дахинаа илэрч байгаа хамгийн тод хэлбэр болох хvмvvсийн гар дээрх мөнгө хомсдож худалдан авах чадвар бууран бараа бvтээгдэхvvний гvйлгээ эрс багасах vзэгдэл манайд мөн л хvчтэй илэрч байна. Банкууд зээлийн vйлчилгээгээ нэгэн зэрэг хэсэг хугацаанд зогсоож, одоо дахин эхлvvлсэн ч тодорхой хязгаартай өгч байгаагаас иргэд гар дээрээ мөнгөгvйдэн ялангуяа тансаг хэрэглээний бараа бvтээгдэхvvнээс татгалзахад хvрлээ. Мөнгөгvйдсэн иргэд юун орон сууц, машин худалдан авах, өдөр тутмынхаа хоол, талх, гурил махны vнээ яая гэж байна. Онцын шаардлага гарахгvй бол иргэд нааш цааш зорчихоо больж, энэ нь төмөр зам, агаарын тээврийнхнийг хvнд байдалд оруулж эхэллээ. Байгаа бараа бvтээгдэхvvн нь гvйхээ больсон болохоор нэмж бараа татах нь vндсэндээ зогсч ачаа тээвэр хумигдав. Vvнтэй зэрэгцээд хил гаалийн, ер нь татвар хураалт эрс буурав.
Ийнхvv бараа бvтээгдэхvvний борлуулалт эрс муудаж лангуу тvгжсэнээс, аж ахуйн нэгж байгууллагуудад мөнгөний эргэлт буурч тэд зардлаа бууруулах арга эрэлхийлж эхэллээ. Vvний хамгийн эхний арга нь ажиллагсдаа цомхотгох. Томоохон аж ахуйн нэгжvvдэд цомхотгол хэдийнэ эхэлчихсэн.
Ийнхvv манайд иргэдийн худалдан авах чадвар бууран тансаг хэрэглээний бараа бvтээгдэхvvний vнэ хямдарч дифляц болж байхад, нөгөө талд нь өргөн хэрэглээний бараа, ажил vйлчилгээний vнэ өсөн инфляц газар авч байна. Машингvй, орон сууцгvй бол хvн амьдарч болоод байх атал, гурилгvй, махгvй бол яах билээ. Зах зээл vvнийг аль хэдийнэ мэдэрч зохицуулаад монголчуудыг хоёр талаас нь шахаж эхэллээ.
Харин манай эрх баригчид "Манай жижиг эдийн засаг хямралаас маш хурдан гарчихна" гээд л амар тайван сууж байна.
Хямралын үед олон байгууллагуудын үйл ажиллагаа доголдоно, бас зогсож ч магадгүй. Хямралыг даваад тэсээд гарчихсан байгууллагууд бол хямралын дараа асар хурдан хөгждөг гэсэн түүх байдаг юм билээ. Яагаад гэвэл хямрал хувь хүн болоод байгууллагын бүхий л чадавхийг сорьсон сорилт болж байгаа.
Мэдлэг чадвар, туршлага, хүч чадал, ур ухааныг шалгасан үйл явц болж байгаа. Тэгэхээр энэ шалгарлыг давж гарснаар цаашдаа тухайн үйл ажиллагаагаа явуулах дээд зэргийн чадвар туршлагатай болно гэсэн үг. Хувь хүнийхээ тухайд гэвэл хямрал гэсэн нэг тийм далд айдас түгшүүр нийгмийн нөмөрчихөөд хүлчихээд байна. Юу гэсэн үг вэ гэхээр эдийн засгийн бодит хямралаас нь хэд дахин илүүтэйгээр сэтгэл зүйн хямрал нь давамгайлчихаад байгаа.
Манай улсын засгийн газар хямралаас гарах оролдлогуудыг хийж байгаа боловч оновчтой, дорвитой арга хэмжээг авч чадахгүй л байна.
Барилгын салбарт өнгөрсөн оны намраас хямралын үйл явц хүчтэй мэдрэгдэж эхэлсэн. Орон сууцны борлуулалт буурч сүүлийн үед бүр зогсонги байдалд орсоноор барилгын ажлууд цаашид үргэлжлэх боломжгүй болж байна.
Хуучин орон сууцны үнэ жилийн өмнөхөөс 30-35% буурсан байна. Барилгын үндсэн материалын үнэ, газрын үнэ ч буурсан байна. Одоо шинээр баригдах барилга өнгөрсөн оныхоос хямд баригдах боломжтой болж байгаа тул борлуулах үнэ бас хямдарахаар байна.
Өнөөгийн нөхцөл байдалд одоо барилга барьж байгаа компаниуд эрсдэлийг үүрэх нь нэгэнт тодорхой болжээ. Нэг бол үнээ бууруулаад ашиггүй ч гэсэн борлуулах, нэг бол үнэ өстөл хүлээнэ гэдэг юу л бол.
Банкнаас авсан зээлээ, барилгын материалын төлбөрөө, гүйцэтгүүлсэн ажлын хөлсөө төлж чадахгүй, барилгууд хугацаандаа ашиглалтанд орохгүй байдалд хүрч байна. Нийгэмд бие биендээ итгэх итгэл байхгүй болж байна.
Одоо өвлийн улиралд барилга угсралтын ажлууд зогссон болохоор үйл ажиллагаа хэвийн байгаа мэт харагдаж байшаа боловч, хавар болоход барилгын ажлууд эхлэхэд хөрөнгө мөнгөний дутагдалд орж хүндхэн байдал нүүрлэхээр байна.
Цаашид захиалагчгүй бол тухайн орон сууц санхүүжилтгүй зогсоно, барилгын материал үйлдвэрлэгчдийн барилгын материал борлохгүй, ажилчид цалингаа авч чадахгүй. Нэгэнт санхүүжилтгүй болсон барилга дуусна гэж байхгүй.
Улсын төсөв хүндхэн байгаа энэ үед төсвийн зардлаар 2009 онд хийгдэх зам, гүүр, барилгын ажлууд, тендерүүдийн төсвийг төсвөөс хасчээ.
Иймд барилгын салбарын компаниуд ихээхэн хүндрэлтэй байдалд орох нь тодорхой болжээ. Хэрэв яаралтай барилгын салбарыг дэмжих бодлого баримтлахгүй бол дөнгөж хөгжиж байсан барилгын компаниуд олноороо дампуурч, ажилгүйдэл ядуурал улам нэмэгдэж, барилгачдын өдийг хүртэл бий болгосон бүхэн нуран унаж, дахин сэргээхэд маш их хугацаа, хөрөнгө зарцуулах болно.
Энэхүү хямрал нь давагдашгүй хүчин зүйл учир дараахь арга хэмжээнүүдийг авахыг төр засгийн байгууллагуудад санал болгож байна.
Барилгын салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа аан, байгууллагуудыг өөрсдийн саналаа ирүүлэхийг урьж байна.