1000 гаруй хүний ур ухаан шингэж бүтсэн энэхүү өргөө үнэхээр хосгүй урлагийн бүтээл болжээ. Төрийн хүндэтгэлийн өргөөг бүтээсэн Монгол Улсын Урлагийн Гавьяат Зүтгэлтэн, зураач, сийлбэрч Д. Төртогтохтой ярилцлаа.

-Төрийн ордны таван давхарт орсон гарсан хүний нүд хужирлах урлагийн гайхамшигт бүтээл бий болжээ. Өргөөний суурийг анх хэзээ тавьсан бэ?

-Төрийн ёслол хүндэтгэлийн өргөөг төрт ёсны билэг зүйн үүднээс Монгол Улсын гал голомт гэж үзнэ. Төрийн хүндэтгэл үзүүлдэг уламжлалт орд өргөөг орчин үеийн барилга байгууламжид зохицуулан бүтээлээ. Урлагийн цогц бүтээл болгохын тулд гадна дотно заслыг ч үргэлжлүүлэн хийх болно. Эзэн Чингис хааны үед төрт ёсны ёслолоо өргөө гэрт л хийж байсан.

Түүнээс хойш түүхэнд тэмдэглэгдэн үлдсэн олон орд өргөө бий шүү дээ. Энэ үүднээс төрийн хүндэтгэлийн өргөө бүтээх ажил өрнөсөн юм. Үндсэндээ таван жилийн өмнө ажил эхэлсэн. Миний хувьд энэ өргөөний эх загварыг зурж бүтээлээ. Үүнээс гадна, Монголын нууц товчоо, Монгол Улсын Үндсэн хуулийг эрдэнээр бүтээн, баринтаглан залахад гар бие оролцлоо.

-Хоёулаа гэрийн хөшигнөөс эхэлж тайлбараа хийх үү. Хөшгийг хатгаж урласан байх юм?

-Гэрийн хөшгийг хатгамлын аргаар бүтээсэн. Хөшигний нийт тойргийн урт 26 м,46 см. Хөшигний дээд хэсгээр хүний тэгш таван хүсэл биелж байгааг дүрсэлсэн. Морьтон монгол гэдэг үүднээс таван өнгийн морийг мөн хатгаж урласан. Бор хүрэн өнгийн энэ хөшигний гол хээ нь үүлэн хээ.

Монголчуудын тэнгэр язгуурыг шүтдэгтэй холбоотойгоор үүлэн хээг дүрсэлж, эх нутаг, газар шороогоо хайрлаж, хамгаалж байдгийг нь бэлгэдэн хөшигний үндсэн өнгийг бор утсаар шагласан.

Хөшигний доод хэсгээр Хүннүгийн үеийн сүг зураг буюу бэлгэдэл зүйг бодож араатан, амьтан дүрсэлсэн юм. Энэ нь хүчирхэг байхын бэлгэдэл юм. Хөшгийг БНАСУ-ын 150 хатгамалч урласан. Ёстой өдөр шөнөгүй сэтгэлээ шингээж урласан даа. Солонгосчууд хатгамалаараа дэлхийд цуутай шүү дээ. Тэр гайхамшигтай хатгамалчид хүртэл бид өмнө ийм том гайхамшигтай бүтээл хийж байгаагүй гэж хэлсэн.

-Д.Нацагдоржийн “Миний нутаг” шүлгийг гэрийн хөшгөн дээр бас хатгамалжээ?

-Хэдэн ханатай гэр вэ?

-Найман ханатай, цэвэр монгол эсгий гэр. Гэрийн унь, хана, тооно гээд модоы эдлэлийг монголчуудын нэрлэдгээр бэлгэч модоор хийсэн. Хорол тоонотой. Дөрвөн талд нь алтан магнайвч хийж, алтан соёмбо шигтгэж өгсөн. Мөн номин, оюу, алт, мөнгө, чүнчигноровыг барьцалдуулан урлаж, тооныг чимэглэсэн.

108 ширхэг уньтай. Энэ тоо мон л монголчуудын бэлгэдлийн тоо. 108 удаа монгол гэж бичиж, мөн энэ тоогоор хаш чулуу, оюу, алтан товруу шигтгэж өгсөн. Харин унины төгсгөл хэсэгт алтан суурин дээр хаш чулуу шигтгэж, мөнгөөр эмжсэн юм.

-Өргөө гэр гурван давхар хаалгатай юм?

-Хамгийн гадна талын хаалга улаан халзтай, алтан эмжээр хамжаартай эсгий үүд юм. Эсгий үүдэн дээр төр түвшин, түмэн амгалан гэж бичсэн. Эсгий үүдийг нээхэд бэлгэч модоор хийсэн ган сийлбэртэй 1196 ширхэг чулуун шигтгээ орсон, ган, модон сийлбэртэй, модон хаалга бий.

Энэ модон хаалгыг арслангийн толгойг дүрсэлсэн түлхүүрээр онгойлгоно. Энэ модон хаалгыг нээхэд торгон хаалга бий. Торгон хаалган дээр мөн бичээстэй. Харин торгон хаалганы нөгөө тал нь мөнх хөх тэнгэрийг бэлгэдсэн цэнхэр өнгөтэй.

-Бэлгэч модыг хаанаас авчирсан бэ. Энэ модны учир утгыг тайлбарлаж өгөхгүй юу?

-Энэ мод халуун оронд ургадаг. Дорно дахиныхан их эртнээс гэрийн тавилга зэрэг эд зүйлс хийж ирсэн уламжлалтай.Бэлгэч мод Лаос, Камбожид ургадаг. Манайх энэ удаад модоо Малайзаас авчирсан.

-Өргөө гэрийн гал голомт бадраах тулганы учир холбогдлыг тайлбарлахгүй юу?

-Төрийн гал голомт болсон ган тулга байна. Түмэн насан хээгээр чимэглэж өгсөн. Ган тулгын ард явган ширээ байна. Мөн л бэлгэч модоор хийсэн. Олон эрдэнийн чулууг ширээнд шигтгэж өгсөн. Бөх батыг бэлгэдэж чүнчигноровоор эмжиж, алтан шигтгээ суулгаж өгсөн.

Аливаа үндэстнийг илэрхийлдэг зүйл бол үндэсний хээ угалз байдаг. Монголчуудын эрт дээр үеэс хэрэглэж ирсэн бүх хээ угалзыг энэ ширээн дээр дүрсэлсэн. Бүгдийг тайлбарлавал цаг их шаардана. Ган тулгыг Д.Энхдаваа гэдэг дархан 1984 онд бүтээсэн.

-Ногоон хаш чулуун тавцантай ширээ гэрт нэлээд хэд байна?

-Гэрийн хойморт Бурханч лам Г.Пүрэвбатын бүтээсэн Чингис хааны хөргийг залсан. Хоёр талд нь төрийн хан хуур, төрийн их хар ном байрлана. Гэрийн хойморт байрлуулсан энэ ширээ хаш чулуун ширээ.

Зөвхөн тавцанд нь 138 кг хаш чулуу орсон шүү. Ширээний дөрвөн хөлд чулуужсан мод байрлуулсан. Чулуужсан мод байгалийн ямар шалгарал давдагийг хүмүүс мэдэж байгаа.

-Алт, эрдэнийн чулуугаар бүгээсэн Монголын нууц товчоог гэрийн баруун хойморт залах уу?

-Өргөөний баруун талын хойморт эдийн дээд, эрдэмтэн мэргэдийн оюун ухааны бүтээлийг хуралдуулан бүтээсэн МНТ-г залж байна. МНТ-г дөрвөн хэсэгт хувааж баринтагласан. МНТ-р байрлуулах суурь ширээнд нь монголын ариун, дагшин газруудын дээжээс аравнайлсан. МНТ-ны хамгийн эхний хуудас нь цэвэр алтан дээр бичсэн эхлэл хэсэг юм. Хоёр талд нь Чингисийн хөлөг баатруудыг дүрсэлсэн.

Сийлбэрүүдийг нь би шавь нарын хамт хийсэн. МНТ-г бүтээхэд олон хүний зүтгэл, хөдөлмөр орсон. УИХ-ын гишүүн Б.Бат-Эрдэнэ нарын цөөн тооны хүн, байгууллага энэхүү гайхамшигт бүтээлийг бүтээхэд хандив өгснийг хэлье.

-Нэг баринтагт хэдэн хуудас багтаж байна вэ?

-Бичээсийг цаасан дээр буулгасан уу. Яг юун дээр бичсэн нь мэдэгдэхгүй юм?

-Мексикчүүдийн бүр эрт дээр үед гар аргаар хийж байсан үнэт цаасан дээр буулгасан. Энэ цаасанд химийн ямар ч элемент ороогүй. Энэ цаасан дээр бичсэн эхийг Англи хүн хэвлэж, буулгасан. Английн Элчин сайдаар дамжуулж, олон хүний зүтгэлээр бүтсэн. УИХ-ын гишүүн асан А.Цанжид гуай энэ бүх ажлыг ерөнхийд нь зохицуулсан.

МУИС-ийн багш Ш.Чоймаа болон бусад эрдэмтэн багш нар эх загварыг хийж, Жамъян гэдэг залуу багш компьютерт үсгийг бичсэн. Энэ цаасан дээр бичсэн бичээс усан дотор 100 жил байсан ч уусахгүйгээрээ онцлогтой.

-Өргөөг бүтээхэд 1000 гаруй хүн оролцсон гэл үү. Санхүүжилтийг нь сонирхож болох уу?

-Үнэ ярихад хэцүү. Өчүүхэн мөнгөөр боссон доо. Зовлон их бий. Өргөө боссон үнийг хэлчихээд энэ бүтээл гайхамшигтай гэж хэлвэл инээдэмтэй байдалд орно. Үнэлж болохгүй оюуны бүтээл болчихоод байна. Анх намайг баганагүй гэр барина гэхэд бүтэхгүй гэж хүмүүс хэлж байсан. Харин өнөөдөр зорьсоноо биелүүлчихээд байна. Тухайн үед ийм гэр барих тооцоо хийгээд өгөөч гэж холбогдох хүмүүсээс хүсэхэд хэн ч хийж өгч байгаагүй.

Өргөөг бүтээхэд ур ухаанаа шингээж, гар бие оролцсон хүмүүсийг нэрлээд баршгүй юм. Хамтран ажилласан хүмүүстээ баярлалаа гэж хэлье. Миний уран бүтээлийн түнш, хуурай ах зураач М.Бүтэмж энэ ажлын цаана гарахад их тусалсан. Энэ их ажилд гар бие оролцож явахдаа таалал төгссөн сийлбэрч Б.Базарсад, зураач Ц.Дорж, сийлбэрч Ц.Баатарсуурь нараа дурсмаар байна. Уран дархчуулаас гадна энэ өргөөг бүтээхэд Англи, БНХАУ, Тайланд, БНАСУ, Малайз, Бразил, Бирм гээд эд материалын туслалцаа үзүүлсэн улс орнуудыг нэрлэхгүй өнгөрч болохгүй юм.

-Эрдэнийн чулуу оролцоогүй зүйл энэ өргөөнд байхгүй байна. Хэчнээн чулуу орсон бэ?

-Зургаан мянга гаруй том жижиг нийлсэн эрдэнийн чулуу орсон. МНТ-г бүтээхэд л зөвхөн 198 кг чүнчигноров орсон байх жишээтэй.