Барилга МН

Дэлхийг цэнхэр гариг гэ­дэг. Түүний гадаргуугийн гуравны хоёр нь усаар бүр­хэгдсэн байдгаас ийнхүү нэрлэсэн аж. Энгийн хүний байрнаас үзвэл энэ их далай тэнгис байхад яагаад усны дутагдалд орох билээ гэж бодох нь лавтай. Гэтэл өнөө­дөр юуны учир дэлхий дээрх тэрбум гаруй хүн цэвэр усны дутагдалтай нөхцөлд амьдарч байна вэ?

Дэлхий дээрх усны нийт нөөцийн 97.4 хувийг далайн давстай ус эзэлж үлдсэнийх нь талаас илүүг Гренландын арал, Гималай, Анд, Альп зэрэг өндөр уулын цас мөс эзэлдэг аж. Ингээд ганцхан хувь нь л бидний чандмань эрдэнэ гэж нэрлэх цэвэр усанд ногддог байх юм. Та бидний ахуйн болоод үйлд­вэрлэлд хэрэглэх усны хэм­жээ өдрөөс өдөрт нэмэгдэж, хүн төрөлхтөн усаа хайр гамгүй хэрэглэс­нээс болж, Болгарын алдарт зөнч Ванга эмээгийн "XX зууны эхний хагаст дэлхий дээр усны төлөөх дайн болох магад­лалтай" гэсэн үг биел­лээ олоход тун ойрхон болоод байна. Түүнчлэн Израилийн Ерөнхий сайд асан Шимон Перес усны асуудал энх тайван, дайн хоёрын аль али­ных нь хурдасгуур болж бо­лох юм гэж дүгнэсэн нь ч бий.

Бид өдөр тутам үйлд­вэр­лэл болон ахуйдаа санаанд оромгүй их хэмжээний усыг тогтмол хэрэглэдэг ажээ. 0.5 л кока кола үйлдвэрлэхэд гурав, нэг кг төмс тарихад 250-500, бие гүйцсэн нэг үхрийг амьдралынх нь турш ундаа­лахад 5-20 мянга , нэг машин үйлдвэрлэхэд 400 мянга, нэг гулдмай алт боловсруулан гаргахад найман сая литр ус зарцуулагддаг гээд бод доо. Хотжилт, үйлдвэрлэл газар тариалан эрчимтэй хөгжихийн хэрээр цахилгаан болон ди­зель мотороор гүний усыг зогсолтгүй соруулж, гол гольдролыг өөрчлөн урсгаж бай­на. Ингэснээр бидний усны хэрэглээ байгалийн усны эргэлтийн хурдыг хол хаяж түрүүлснээс усны хомсд­лыг бий болгоход хүрчээ.

Газрын гадарга дээрх ус агаарт ууршиж, үүл болон хуримтлагдаж хур буух за­маар эргэж дэлхий дээр тэнц­вэртэй оршиж байдаг. Гэтэл хүний үйл ажиллагаа нь бай­галийн жамаар эргэлдэх тэнц­вэрт байдалд хөндлөнгөөс орж алдагдуулснаар удахгүй хүн төрөлхтөн мөнгөөр бус усаар цалинжихад гайхах зүйлгүй болоод байна. Дэл­хийн цэвэр усны том ундаргад тооцогддог Шар, Нил зэрэг томоохон гол мөрөн далайд цутгаж чадахгүйд хүрсэн түгшүүрт мэдээ чих дэлсэх боллоо.  

Нэг хүнд ногдох усны жилийн хэрэгцээ 1000 шоо метрээс буурахад тухайн орныг усны ноцтой хомсдолд орсон, 500 шоо метрээс бага бол улс орон оршин тогтнох боломжгүй болсон гэж үздэг. Африкийн Сахарын цөлийн хойд болон дунд хэсэг, Ойрхи Дорнодын 40-50 оронд усны асуудал хамгийн хүндрэлтэй болсон байна. Гэтэл энэ ор­нуудад 2025 он хүртэл хүн амын өсөлт хамгийн их нэмэг­дэх хандлагатай байгаа нь бүрхэг ирээдүйг илтгэж байх шиг.

Монгол Улс нийт хүн амын 50-74 хувь нь усны стресст орсон орны тоонд багтсан байна. Бид дэлхийн нийт хүн амын нэгийг олон зуу хуваа­сантай тэнцэхээр өчүүхэн бага хувийг бүрдүүлдэг атлаа цэнхэр гаригийн цэвэр усны нөөцийн хоёр хувийг агуулдаг Хөвсгөл нууртайдаа санаа тайвширч болох ч манай орны цэвэр усны нөөцийн тархалт жигд бус байдагт гол асуудал байна.

Дэлхийн хүн амын өсөл­тийн хурд сүүлийн жилүүдэд бага зэрэг буурах хандлагатай ч XXI зуунд даруй хоёр тэр­бумаар нэмэгдэх нь то­дор­хой байна. Үүнтэй зэрэг­цэн усны нөөцийн хомсдол ч хоёр дахин ихсэх урьдчилсан прогноз гарчээ. Энэ нь ахуйн хэрэг­лээ­нээс эхлээд томоохон үйлдвэрлэлийн түвшинд ч эцсийн дүндээ хүний шунаг, хайхрамжгүй сэтгэлтэй хол­боотой юм. Гэхдээ хөгжингүй орнуудад усны хэрэглээг зарим талаар хязгаарлаж чадсан туршлага бий. Ту­хайлбал америкчуудын усны ахуйн хэрэглээ 1980 оноос хойш 10 хувь буурчээ. Лос Анжелест хүн амын тоо нэ­мэгд­сэн ч хүмүүсийн усны нийт хэрэглээ багассан аж. Энэ үр дүнд хүрэхэд суул­туур, усалгаа, үйлдвэрлэлд нэвтрүүлсэн шинэ технологи тус болжээ. Харин хөгжиж байгаа болон буурай ор­нуу­дын тухайд усны хэрэглээ нэмэгдсээр байна.

Бид хоёр литр усаар шү­дээ угааж, эвдэрсэн крантаас байнга ус алдаж, цэвэр усны хангамжийн хоолойгоороо байнга усаа урсгаж байдгаас манай улсын орон сууцанд амьдрагсдын усны хэрэглээ нэг хүнд өдөрт 400 литр ногдож байгаа нь зарим хөг­жингүй орнуудынхаас бараг хоёр дахин давсан байх юм. Мөн үнэгүй болохоор үйлд­вэрлэгчдэд ус хэмнэсэн тех­нологи хайх, шинээр бий болгох санаа толгойд буухгүй байгаа нь харамсалтай.

Усны гачаалд хүргэж бай­гаа өөр нэг асуудал бол бо­хирдолт юм. Эх газрын цэнгэг усны бараг тал хувь нь ямар нэг хэмжээгээр бохирдсон байна. Дэлхий дээр өдөрт 10-20 мянган хүүхэд устай хол­боотой янз бүрийн өвчний улмаас нас барж байна. Хойд Хятадын гүний усны түвшин дөрвөн метрээр доошилсон нь бидний хувьд түгшүүрт мэдээ юм. Гүний усан сан­гийн хил хязгаар улс ор­нуудын газар нутгийн зааг хэмжээстэй давхацдаггүй аж. Израиль улсын усны нөөц гүний усны гурван үндсэн савд тулгуурладаг бөгөөд бүгдийг нь хөрш орнуудтайгаа хувааж хүртдэг байна. Эдгээр савын усны нөөц эрс бага­сахын хэрээр давс болон бусад эрдэсийн агууламж ихэсч, ундны усны чанарыг доройтуулсан юм. Иймээс Израилийн усны чанарын стандарт АНУ болон баруун Европынхоос доошлоход хүр­сэн байна.

Усны хомсдлоос гарах боломж байна уу?

Үүнд хүмүүс тийм гэж хэнэггүйхэн хариулахтайгаа зэрэгцэн далан барьж ус нөөцлөх, мөнх цас мөсийг нурааж хайлуулах, далайн усыг давсгүйжүүлэх, голын гольдрилыг өөрчлөн хэрэг­цээтэй газарт нь хүргэх, гүний усыг улам ихээр татаж авах талаар үтэр түргэн бодож амждаг. Эдгээр арга хэмжээ нь ихэнхдээ ус хэмнэлттэй зарцуулснаас ч илүү өндөр өр­төгтэй, их хэмжээний хө­рөн­гө оруулалт хийхийг шаард­­­даг. Гэтэл усыг хэм­нэлт­тэй зарцуулах асуудал ч бас хямд төсөр байдаггүй. Суултуур, усалгаа, үйлдвэр­лэ­лийн шинэ техник, тех­нологитой хамт их хэмжээний хөрөнгө мөнгөний асуудал дагаж явдаг. Мөн улс орон бүрийн онцлогоос хамаараад энэ бүхнийг өөр өөр байд­лаар шийддэг. Хөгжингүй орнуудад усны үнийг нэмс­нээр хэрэг­цээг хязгаарлаж болдог бол ядуу буурай орны тухайд оновчтой шийдэл болж чад­даггүй. Технологийн дэв­шил хөгжлөөс хууль эрх зүйн зохицуулалт илүү чухал байх ч тохиолдол бий. 2003 онд Техас мужийн нэгэн фермер гүний худгаас ус авахад хяз­гаар тогтоогоогүй байжээ. Фермер зөвхөн ус соруулж авахад хэрэглэсэн цахилгаан юмуу дизелийн үнийг л төлдөг байна. Энэ нь үндсэндээ хэн түрүүлж их хэмжээтэй авч чадсан нь хожих тийм тог­толцоо юм. Гэтэл гүний усны нөхөн сэргэлт усан сан бүрт адилгүй байдаг. Зарим нь богино хугацаанд нөхөгдөж байхад одоогоос 10 мянга гаруй жилийн тэртээ сүүл­чийн мөстлөгийн хайлалтын үеэр үүссэн нөгөө нэг нь сэргэх явц маш удаантай байдаг нь судалгаагаар тог­тоогджээ.

2008 онд буудай, цагаан будаа зэрэг хүнсний гол нэ­рийн бүтээгдэхүүний нөөц хомсдож, үнэ нэмэгдсэний ард усны хомсдол байсныг олон улсын байгууллагууд зарласан билээ. Ус байгаль, нийгмийн олон асуудалтай шууд холбоотой өвөрмөц объект бөгөөд түүний нөөцийг тогтвортой ашиглах асуудал төр засгийн түвшинд явуулах олон талт хамтын ажилла­гаанаас их хамаарахыг онц­лон хэлэх хэрэгтэй болов уу.

МУИС-ийн Биологийн факультетийн Ургамал судлалын тэнхмийн багш,
Усны судалгааны тө­вийн эрхлэгч, Биологийн ухааны доктор Н.Сонинхишиг

Өдрийн сонин