Монгол Улсын ханын материалын 25 хувийг дангаар vйлдвэрлэж байсан Дарханы “Тоосго шохойн vйлдвэр” эх орны бvтээн байгуулалт, vндэсний барилгын салбарын хөгжлийг тодорхойлж байсан тvvхтэй. Зах зээлд шилжсэн анхны жилvvдэд Монголын барилгын салбарыг бvхэлд нь хамарсан зогсонги байдал тус vйлдвэрийг ч тойрсонгvй. Нэгж бvтээгдэхvvнд зарцуулах эрчим хvч, ус, дулааны vнэ нэмэгдэж, өртөгт нөлөөлснөөс vйлдвэрийн эргэлтийн хөрөнгийн нөөц хомсдож бvтээгдэхvvний тоо хэмжээ багасав. Нийгэм даяар нvvрлэсэн эдийн засгийн хямрал Тоосго, шохойн vйлдвэрийг vvдээ хаахад хvргэсэн. Харин 1992 онд Засгийн газрын Өмч хувьчлалын комисс тус vйлдвэрийг “Силикат” ХК болгон зохион байгуулж, vйлдвэрлэлийг сэргээхэд дэмжлэг vзvvлсэн. Гэвч vйлдвэрийн vр ашиг дээшлэх боломжгvй болсноор 1998 онд vйл ажиллагаа нь бvрмөсөн зогссон. Өдгөө vйлдвэрлэл тогтворжин жигдэрч, хөнгөн бетон, шохойн vйлдвэрлэлээр улсдаа тэргvvлж буй Дархан-Уул аймгийн “Силикат” ХК-ийн ТУЗ-ийн дарга Д.Туултай ярилцав.

-Зах зээлийн шуурганд өртөж, найман жил бөх гэгч “нойрссон” vйлдвэрийг сэргээхэд багагvй хvч, хөрөнгө зориулсан байх. Хөнгөн бетоны vйлдвэрлэлээр дотоодын хэрэгцээг бvрэн хангах чадавхи бvрдсэн гэж ойлгож болох уу?

-Өнөөдрийн байдлаар бид өөрсдийн төлөвлөсөн, хийхээр зорьсон ажлаа барьж авсан. Ажил нэлээд жигдэрч байна. 2005 онд vйлдвэрээ сэргээх төсөл боловсруулсан юм. Тухайн vед vйлдвэрээ хөнгөн бетоны чиглэлээр угсралт хийгээд ажлаа эхэлж байхад vйлдвэрийн хvчин чадал, хөнгөн бетоны vйлдвэрэлэл тийм ч амжилттай байгаагvй. Харин одоогоор өдөрт 200-250 шоо метр хөнгөн бетон vйлдвэрлэх хvчин чадалтай болгож чадсан. Энэ бол дотоодын хөнгөн бетоны vйлдвэрлэл дотоодын барилгын материал, барилга угсралтын vйл ажиллагаанд манай vйлдвэрийн оруулж буй хувь нэмэр ийм хэмжээнд хvрсэн байна гэсэн vг. Манай vйлдвэрээс хөнгөн бетон худалдаж авч байгаа аль ч барилгын компани чанар, стандартын тал дээр ямар нэгэн гомдол санал гаргаагvй. Тэгэхээр чанарын шаардлага хангасан, стандартад нийцсэн бvтээгдэхvvн гаргаж байгаа гэсэн vг. Монголдоо нэр хvндтэй барилгын угсралтын тэргvvлэх зэргийн компаниуд манайхаас хөнгөн бетон авч байна гэдэг манай компанийн нэр хvндийг тодорхойлж байгаа гэж ойлгож байна. Гэхдээ манай хамт олон болон компанийн гvйцэтгэх захирал Содоо бид нар vvнд сэтгэл ханасангvй. Хөнгөн бетоны vйлдвэрийн гол тvvхий эд болох шохойны vйлдвэрээ өөд нь татахаар зvтгэсэн. Анх манай vйлдвэр байгуулагдахдаа “Тоосго шохойн vйлдвэр” гэсэн хоёр чиглэлээр ажиллахаар маш сайн төслөөр хийгдсэн vйлдвэр нь, зах зээлийн шилжилтээс өмнө тоосго, шохой аль алиныг нь vйлдвэрлэж байсан. Польш улсын эдийн засгийн тусламжаар 1966 онд ашиглалтад орсон. Тухайн vедээ “Эрдэнэт” vйлдвэрийг дангаараа хангаж байсан. Орд нь vйлдвэрээс 4-5 км зайтай. Өнөөдрийн байдлаар хоногт 80-100 тн, жилдээ 40000 тн шохой vйлдвэрлэх боломжтой.

-Шохойн vйлдвэрээ хөнгөн бетоныхтой хамт ажиллуулах талаар өмнө нь бодоогvй байв уу?

-Манай vйлдвэр социализмын бvтээн байгуулалтын жилvvдэд тоосго, шохойн vйлдвэрлэлээр улсдаа тэргvvлж байсан цаг бий. Бид “Силикат” ХК-ийг авсан даруйд хоёр vйлдвэрийг нэгэн зэрэг сэргээх санхvvгийн дэмжлэг хайсан боловч олдсонгvй. Олон жил vvд нь хаалттай, салхи ч оруулаагvй vйлдвэрт зээл олгох зоригтой банк ховор юм билээ. Бидэнд итгэж, гар сунгасан ганц байгууллага нь “Зоос” банк байсан. Бид одоо ч тус банкныханд талархаж явдаг. Yнэндээ “Зоос” банкны дэмжлэгтэйгээр л хөнгөн бетоны vйлдвэрээ ажиллуулж, vйл ажиллагааг нь тогтворжуулж чадсан. Хөнгөн бетоны гол “судас” тvvхий эд болсон шохойны vйлдвэрээ “Зоос” банкнаас vзvvvлсэн дэмжлэгээр бололцоогоороо сэргээж байна. Шохойны vйлдвэр сул зогсоно гэдэг байж боломгvй алдагдал. Өөрийн vйлдвэрээ ашиглалтад оруулаагvй байх vед өөр vйлдвэрvvдээс шохой авч байлаа. Хадгалалтын горим алдагдсан, шатаалтын технологи буруу байдаг ч юмуу янз бvрийн шалтгаанаар манай бvтээгдэхvvний чанарт нөлөөлсөн. Yvнээс болж vйлдвэр маань алдагдалд орох эрсдэлтэй болсон. Тиймээс бид багагvй хөлс урсгаж байж шохойны vйлдвэрээ босгож, ажиллууллаа.

Шохойныхоо vйлдвэрийг ажилд оруулснаар өнөөдрийн байдлаар өдөрт 80-100 тн шохой vйлдвэрлэж байна. Энэ бол манай хамт олны нөр их хөдөлмөрийн vр дvн. Манайх шохойны дөрвөн зуухтай. Шохой vйлдвэрлэхдээ хуучин хэлбэр, маягийг өөрчилсөн. Яагаад гэвэл хуучин технологийн нөхцлөөр vйлдвэрлэхэд шохойны идэвхжил, шаталтын хэмжээ доогуур vзvvлэлттэй байв. Өөрөөр хэлбэл, хагийн өндөр vзvvлэлт 60-70 хувь байсан. Энэ бол чамлалттай тоо юм. Иймээс шохойны vйлдвэртээ технологийн нэмэлт өөрчлөлт, шинэчлэл хийснээр өнөөдөр 100 хувийн шаталттай, 90-ээс дээш хувийн идэвхжилтэй байна. Ийм сайн шохой гаргаж байгаа гэдгээрээ бид бахархаж яагаад болохгvй гэж. Шохойны шатаалтын төвшин 100 хувь байгаа нь маш сайн vзvvлэлт.

-Шохойгоо хэрэглэхэс гадна борлуулах талаар ямар бодолтой байна вэ?

-Ийм сайн шохой гаргачихаад зөвхөн өөрөө л хэрэглэнэ гэж амиа хичээж яагаад ч болохгvй. Манайхаас шохой авч байгаа барилгын vйлдвэр, алтны компани гээд олон аж ахуйн нэгж байгаа. Бид хамтран ажиллаж байна. 90-ээс дээш хувийн идэвхжилтэй шохой гарсан нь зөвхөн манай vйлдвэрт сайн нөлөө vзvvлэхээс гадна худалдан авагч, vйлдвэрvvдэд ч ашиг тустай учраас бусад байгууллагуудад шохойгоо нийлvvлэхэд нvvр улайхгvй сэтгэл хангалуун байна. Манай vйлдвэрээс 100 хувийн шаталт, өндөр идэвхжилтэй, магнийн исэл маш бага (0.5-1.85 хувь хvртэл) ийм сайн шохой гарч байгааг шохой хэрэглэдэг vйлдвэрлэл эрхэлж байгаа хvмvvст дуулгаж байгаагаа хамгийн сайн мэдээ гэж бодож байна.

-Шохой авч байгаа аж ахуйн нэгжvvд хадгалалт нь хэр байгаа бол гэдгийг юуны тvрvvнд сонирхох байх?

-Саалиа бэлдэхээр саваа бэлд гэдэг. 400 тн таваарын шохойн бункер, 600 тн-ын бэлэн бvтээгдэхvvний вакум хэлбэртэй учраас бvтээгдэхvvний чанар муудна гэсэн ойлголт байхгvй. Иймээс шохойны бvтцэд өөрчлөлт гарахгvй. Хэд хоногийн өмнө алт vйлдвэрлэгч хэдэн компанийн хvмvvс ирж, манай шохойг сонирхсон. Манай бvтээгдэхvvн сэтгэлд нь нийцсэн. Тэдний ярьж буйгаар идэвхжил султай буюу нvvрсний хольцтой, дутуу шатсан шохой худалдан авснаас алтны vйлдвэрvvдэд их хэмжээний алдагдал учирдаг юм байна. Манайхаас сайн чанарын шохой авсан нөхцөлд ийм аюул холуур өнгөрнө гэж тэд ярьж байсан. Ер нь бидэнтэй хамтран ажилладаг тvншvvд маань сэтгэл хангалуун байдагт бид ч бас нvvр бардам байдаг шvv. Ерөнхийдөө манай бvтээгдэхvvнийг худалдан авч байгаа байгууллагууд vнэ, өртөг дээр ч өндөр зардал гаргахгvй болов уу гэж бодож байна. Зах зээл гэдэг чанартай, vнийн хувьд боломжтой материалуудыг сонгохыг эрхэмлэдэг. Энэ жилийн хувьд УИХ, орон нутгийн сонгууль гэсээр vйлдвэрлэгчдэд нэлээд бэрхшээл байх шиг. Одоо ч гэсэн сонгууль дуусаагvй л байна.

-Хөнгөн бетон, шохой vйлдвэрлэж байгаа компанийн бvтээгдэхvvний борлуулалт ямар байна вэ. Танай бvтээгдэхvvний vнэ импортынхоос бага байж чаддаг уу?

-Манай vйлдвэр их хэмжээний бvтээгдэхvvн vйлдвэрлэж байна. Гэтэл өнөөдөр барилга угсралтын компаниуд мөнгөгvй, хөрөнгө мөнгөний гачаалтай байдлаас шалтгаалан барилга угсралтын ажил зогссон. Yvнтэй холбоотойгоор барилгын материал vйлдвэрлэгч төдийгvй бусад vйлдвэрлэгчдэд ч хvндрэл учирч байна. Улс төрийн тогтворгvй байдал vйлдвэрлэгчдэд хvнд тусах нь мэдээж. Бараа, бvтээгдэхvvний vнийн өртөг өсөх ч юмуу хандлага өөрчлөгдөх нь хэцvv л дээ. Гэхдээ манай vйлдвэрийн хувьд vнийн асуудал тогтвортой. Яагаад гэвэл, “Силикат”-ын бvтээгдэхvvний өртөг боломжийн тогтвортой гэж ойлгож болно. Ер нь тvvхий эдийн өөрийн ордтой, өөрийн гэсэн тvvхий эдийн бааз суурьтай vйлдвэр өртгийн хувьд зах зээлийн ямар ч хvчтэй шуурганд тогтож vлддэг. Өртөг тогтвортой байх нь vндсэн vзvvлэлт. Монголын барилгын компаниуд голдуу Хятадаас материалаа татдаг. Тэр бvх материал чанар, эрvvл ахуйн шаардлага хангасан уу гэдгийг тодорхой мэдэх боломжгvй. Ер нь төр, засгаас барилгын материал vйлдвэрлэгч дотоодын цөөхөн хэдэн компаниа дэмжээд vйл ажиллагааг нь өргөжvvлэх тал дээр бvх нөхцөл бололцоог хангавал улс орны хөгжилд тустай байх нь тодорхой. Барилгын материалыг дотооддоо vйлдвэрлэх боломж байна гэдгийг бодох л ёстой.

Шохой гэдэг бvтээгдэхvvнээр янз бvрийн юм хийдэг. Замаск, блок гэх мэтчилэн шохойгоор хийж болох бvх юмыг гадаадаас импортлох шаардлагагvй, зөвхөн дотооддоо шийдчихэж болох талтай. Хvний амьдарч байгаа гэр орон, ажлын байр, барилга байгууламж чанартай байна уу, барьсан материал нь ахуйн шаардлага хангасан уу гэдэгт итгэлтэй байхын аргагvй. Гэтэл хяналтынхан барилгыг хvлээж аваад л байдаг. Миний хувьд, материал vйлдвэрлэгч, барилга угсралтын компаниудын нэр хvндэд халдах гэж vvнийг хэлж байгаа юм биш. Ер нь чанар, эрvvл ахуйн баталгаатай, дотоодын vйлдвэрийн бvтээгдэхvvнээр барилга байгууламжаа барьдаг, тийм барилгыг хяналтын байгууллагууд ашиглалтад хvлээж авдаг болбол Монголын ирээдvйд маш чухал юм. Тvvнчлэн барилгын материал vйлдвэрлэгч дотоодын цөөхөн хэдэн vйлдвэрээ төр, засгаас бодлоготойгоор дэмжиж vйлдвэрлэлийг нь нэмэгдvvлбэл сайнсан. Хятадаас зөөж буй материалаа оруулах гэж Эрээн дээр өчнөөн сар жилээр хvлээгээд л, барилга байгууламжаа хугацаанд нь өгч чадахгvй бишгvй зовж байна. Yvнийг зохицуулаасай, бодлогоор дэмжээсэй гэж олон хvн хvсч байгаа шvv дээ.

-Yндэсний vйлдвэрлэгчдийг төрөөс дэмжихгvй байна, зээл олдохгvй, олдсон ч хvv нь өндөр гэдэг дээр vйлдвэрлэл эрхлэгчид бухимдах нь цөөнгvй. Та ч бас төрийн дэмжлэг хvсч байгаа бололтой?

-Миний хувьд, төр, арилжааны банкууд vйлдвэрлэгчдийг ойлгоосой, дэмжээсэй гэж маш их хvсдэг. Одоохондоо, манай vйлдвэрийн ажил муугvй байна. Гэхдээ энэ бол ханасан амжилт биш. Яагаад гэвэл хамтрагч арилжаааны банкнаас хvссэн зээлийнхээ ердөө талыг л авч ажлаа явуулсан. Хэрэв 100 хувь авч чадсан бол өнөөдөр бидний амжилт илvv байх боломж байсан. Энэ мэтчилэн сонгууль ч юм уу, арилжааны банкуудад Монголбанкнаас тавьсан босго тоо ч гэнэ vv янз янзын нийгмийн харилцааны байдлаас болоод манай ажилд ч тодорхой доголдол гарсан. Магадгvй энэ бол манайхтай харилцагч арилжааны банкны буруу биш төрөөс явуулж байгаа бодлогын нэг алдаа байж болох.

-Дэлхийн технологийн дэвшил хавтангийн vйлдвэрлэлд шилжиж байгаа өнөөгийн нөхцөлд барилгын ханын дvvргэгч материалын vйлдвэрийн ирээдvйг хэрхэн төсөөлж байна вэ?

-”Силикат” ХК-ийн vйлдвэрлэдэг хөнгөн бетон ханын дvvргэгч материал бол барилгын дулаан хадгалдаг юм. Хамгийн гол нь эрvvл ахуйн шаардлага чухал. Бид ханаар амьсгалж байгаа юм шvv дээ. Чанартай сайн блокоор ханаа дvvргээд, дулаан сууна гэдэг юутай сайхан. Хичнээн их эрчим хvч ашиглаад гоёмсог байранд амьдарсан ч ханаараа сийгээд байвал эдийн засгийн хувьд бөөн алдагдал юм. Тэгэхээр ханын материал ямар байхаас тэр барилгын чанар хамаарна. Дулаанаа хадгалж чадна гэдэг эдийн засагт хэмнэлттэй. Хичнээн их нvvрс тvлж, дулаан гаргаад буцаагаад ханаараа алдчихвал хайран биз дээ.

-Шохой хэрэглэдэггvй vйлдвэрлэлийн салбар бараг байхгvй. Жишээлбэл, Алтны vйлдвэр 70 хувиас доош идэвхжилтэй шохой хэрэглэвэл нэг гр алтыг 2.5 кг шохойгоор баяжуулдаг. 100 хувийн шаталттай, 90-ээс дээш хувийн идэвхжилтэй шохой vйлдвэрлэлд хэмнэлт авчирна. Өөрөөр хэлбэл, 2.5 биш 1.2 ч юм уу 1.3 кг шохой хэрэглэнэ гэсэн vг. Жишээлбэл, 65-аас доош хувийн идэвх¬жилтэй шохойны бэхжих хугацаа нь 1.5-2 цаг. 70-80-аас дээш идэвхжилтэй бол бэхжих хугацаа нь 20-40 минут. Тэгвэл 95 хувийн идэвхжилтэй шохой vvнээс хурдан бэхжих нь тодорхой. Манайх шохойны vйлдвэрээ ашиглалтад оруулаагvй байхдаа бусад vйлдвэрээс шохой авч байсан. Голдуу 65-68 хvртэл идэвхжилтэй шохой ирж байсан учир стандарт шаардлага хангаагvйгээс боловсруулалт нь удаан ч юм уу, аль эсвэл vйл ажиллагаа нь болдоггvй ч юм уу, бvтээгдэхvvний чанарт муугаар нөлөөлж байсан. Маш их алдагдалтай байсан. Тэгэхээр одоо бид өөрсдөө сайн шохой vйлдвэрлэхээр манай бvтээгдэхvvний чанар сайжирсан бас хөнгөн болсон. Тvvхий эдийн хэмнэлт гарч байна. Нэг шоо метр хөнгөн бетон vйлдвэрлэхэд 320 кг шохой ордог байсан. Харин одоо 125 кг-аар хийж байна. Чанар муутай шохой их хэмжээгээр ордог, орсныхоо хэмжээгээр бvтээгдэхvvний жин хvнд, чанаргvй болно, бэхжих хугацаа нь ч удаан гэх мэтчилэн vйлдвэрт алдагдалтай сөрөг vр дагавар бишгvй байдаг. Монгол Улсад хөнгөн бетон, өнгөт металлын vйлдвэр олон бий. Зэсийн баяжуулах vйлдвэр ч байна. Иймээс шохойны хэрэгцээ нэмэгдэнэ. Гэтэл 95 хувь хvртэлх идэвхжилтэй шохойн vйлдвэр манайхаас өөр байхгvй. Чанарын хувьд ижил төстэй vйл ажиллагаа явуулж буй аль ч vйлдвэрийнхээс илvv. “Силикат”-ын шохойг хэрэглэснээр vйлдвэрлэлийн vр ашиг нэмэгдэнэ гэдгийг амлаж байна.