Улс орныг хөгжүүлж, ард иргэдийн ахуй амьдралыг сайжруулахад суурь түлхэц болохуйц хүчин зүйл бол эрчим хүчний хангамж, хүрэлцээ түүний үнэ өртөг билээ. Монголчууд бид өнөөдрийг хүртэл нүүрс хэмээх уламжлалт, зардал ихтэй түлш хэрэглэсээр ирсэн. Харин өндөр хөгжилтэй орнууд энэ асуудлыг хялбархан шийдэж нарны үүсгүүр, салхин сэнсийг түлхүү хэрэглэж ирсэн. Манай улс ч ялгаагүй суулийн жилүүдэд энэ асуудалд анхаарлаа хандуулж нарны зайн үүсгүүр салхин сэнсийг амьдрал ахуйдаа нэвтрүүлж эхлээд байгаа. Энэ бол яах аргагүй тухайн улсын хөгжлийг бага ч атугай тодорхойлогч хүчин зүйлсийн нэг юм. Манай Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Эрчим хүчний газар ч сэргээгдэх эрчим хүчийг өргөн хүрээнд ашиглах боломж нөхцлийг судалж байгаа. Энэ асуудлаар Эрчим хүчний газрын Сэргээгдэх эрчим хүчний хэлтсийн мэргэжилтэн А.Эрдэнэбаатартай ярилцлаа.

 

-Сэргээгдэх эрчим хүчний шинжлэх ухааны үйлдвэрлэлийн нэгдэл нэртэйгээр 1989 онд байгуулагдсан. Даргаар нь Б.Чадраа гуай ажиллаж байлаа. Тухайн үед сэргээгдэх эрчим хүчийг манай оронд хэрхэн ашиглах тухай албан ёсны судалгаа, шинжилгээ хийдэг байсан. Гэвч уг байгууллага 2008 онд Монгол Улсын засгийн газрын тогтоолоор татан буугдсан.

 

-Энэ оны эхний хагас жилийн байдлаар сэргээгдэх эрчим хүчний 28.3 хувийг усны, 5.32 хувийг нарны, 3.8 хувийг салхины эрчим хүч тус тус эзэлдэг гэсэн тооцоо гарсан. Энэ нь нийт цахилгааны 37.4 хувийг үйлдвэрлэж байгаа гэсэн үг юм.

 

-Манай оронд сэргээгдэх эрчим хүчийг судлах асуудал 1970-аад оноос эхэлж, 1989 оноос албан ёсоор үйл ажиллагаа нь эхэлсэн. Анх 1973 онд малчдын амьдрал ахуйд тус нэмэр болгох үүднээс малын баасыг боловсруулж, хөх гал буюу гаазыг гарган авч байсан.

 

-“Мон 75, 85” салхиныэрчим хүчний төслийг 1975 оноос хэрэгжүүлсэн. Энэ төслийн хүрээнд 1976 онд салхин сэнсний загварыг модоор хийж төрийн ордны арын талбайд туршсан боловч төдийлөн амжилттай болоогүй.

 

-Бид одоогоор 1989-2006 онд судалсан зүйлүүдээ бодит байдалд хэрэгжүүлэн, Дэлхийн банк, Японы судалгааны байгууллагын тусламжтайгаар ажиллаж байна. Тухайлбал,Өмнөговь аймгийн Ноён суманд 2003 онд Японы судалгааны байгууллага сэргээгдэх эрчим хүчний станц байгуулсан. Тэд бүх техник, технологио өөрийн орноос авч ирсэн.

 

-Засгийн газраас арван тэрбум төгрөг төсөвлөн, ажиллах хүч, техник технологи зэрэг шаардлагатай бүх зүйлээ өөрсдөө гаргаж, давтагдсан тоогоор 12 суманд сэргээгдэх эрчим хүчний станц байгуулсан. Гэвч тухайн үед бидэнд туршлага дутмаг байсан. Тиймээс Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн банк, Японы судалгааны байгууллагын ажилтнууд манайханд туслалцаа үзүүлэх талаар 2009 онд мэдэгдсэн. Ингээд мөн оноос эхлэн тусалж, 2010 онд уг ажлыг дуусгасан. Тухайлбал, Завхан аймгийн Ургамал, Дөрвөлжин сум, Говь-Алтай аймгийн Алтай, Баянторой суманд баригдсан СЭХ-ний станц өнгөрөгч баяр наадмын үеэр нээлтээ хийсэн. Мөн манай талаас малчин ард иргэдийг дэмжиж үүднээс 44400 ширхэг нарны цахилгаан үүсгүүр тараасан. Үүн дээр нэмж Дэлхийн банк 20000 ширхэгийг өглөө. Орон нутгийг цахилгаан эрчим хүчээр хангах ажлын явц иймэрхүү байна.

 

-Энэ төрлийн эрчим хүчийг зөвхөн хөдөө орон нутагт ашиглах биш, хот суурин газарт хэрэглэх боломж нөхцөл хэр юм бол?

-Хот суурин газарт ашиглах бүрэн бололцоотой. Бид энэ талаар хэлэлцэж, мэргэжилтнүүдээс санал хүсэлтийг нь авч байгаа. Улаанбаатар хотод сэргээгдэх эрчим хүч ашиглах зохих судлагааны ажлуудыг 2011 оноос эхлэх төлөвлөгөөтэй байна. Дэлхийд энэ салбарт тэргүүлэгч орнуудын нэг Дани улсаас техник, технологи авчран, Налайхад салхин парк байгуулахаар төлөвлөсөн.

 

-Одоохондоо ямар нэг амлалт өгөхөд арай эрт байна. Миний хувьд шинээр баригдаж буй барилга орон сууцуудыг бүсчлэн хувааж, дулааны цахилгаан станц байгуулах, мөн гэр хорооллын “00”-уудын бохир соруулах хоолойг газар дор байрлуулж, биохимийн аргаар гааз үйлдвэрлэх санал тавьсан. Бас усан цэнэгт станц байгуулж, дулааны насос тавих гэх мэт санаа дэвшүүллээ.

 

-Бүслчлэн хуваах гэдэг нь тус барилга баригдах газрын хөрсийг шинжилж, судалсны үндсэн дээр газрын гүний дулааныг ашиглан тухайн байгууламжийн оршин суугчдыг дулаан, цахилгаан эрчим хүчээр хангах явдал юм. Жишээ нь, Баянзүрх дүүргийн офицеруудын ордны хажуу дахь “Жишиг барилга”. Ер нь хөрсний хатуу зөөлнөөс шалтгаанлан тэр газрыг эрчим хүч, дулаанаар хэрхэн яаж хангах тухай асуудал тавигддаг. Тухайлбал: Чингэлтэй, Зурагт хавийн газар хатуу чулуурхаг байдаг тул газрын гүний инергийг шахах замаар гэрэл, дулаан гаргах боломжтой. Харин Яармаг, Нисэх орчмын газар нь Туул голын нөлөөллөөр зөөлөн, нурамтгай хөрстэй учир дулааны нацосс тавих нь илүү үр дүнтэй. Гэр хорооллын “00”-ууд газрын хөрс, усыг ихээр бохирдуулдаг. Хэрэв бид “00” цэвэрлэх хоолойг газар дор байрлуулчихвал дотооддоо газ үйлдвэрлэх боломж нээгдэнэ. БНХАУ-с импортоор оруулж ирж буй газ үүнтэй адил биохимийн аргаар үйлдвэрлэгддэг. Өвлийн улиралд газрын гадаргаас гүн рүүгээ дулаан болж, харин зун гүнээсээ гадарга ньхалуун болдог. Энэхүү дулаан хүйтэн агаарыг тусгай хоолойгоор шахаж, түүнээс гэрэл дулаан гарган ашиглаж болно.

 

-Тэгэлгүй яах вэ. Сэргээгдэх эрчим хүч нь эдийн засаг болон байгаль орчинд ямагт эерэгээр нөлөөлнө. Үүнийг өргөн ашиглаад эхэлбэл нүүрсний хэрэглээ буурч, агаарт тархах утаа багасахын зэрэгцээ нүүрсний нөөц ихсэх юм. Энэ тохиолдолд нөөцөлсөн нүүрсээ гадагш экспортлож болно. Энэ мэтээр байгаль орчин, эдийн засаг, иргэдийн ахуй амьдралд үр өгөөж гарна.

 

-Бид Хөдөө аж ахуй, газар тариалангийн усжуулалтыг сайжруулахад сэргээгдэх эрчим хүчний технологийг ашиглах тусгай хөтөлбөр боловсруулж хэрэгжүүлэх болон СЭХ-ний обьектуудыг хүлээн авах, ашиглалт дүрмийг боловсруулан ажиллах зэрэг зорилт дэвшүүлээд байна.

 

-Япон, АНУ, Дани зэрэг орон хэрэглээгээр тэргүүлдэг.Грек, Япон улсад айл бүр дээвэр дээрээ нарны цахилгаан үүсгүүр тавьсан байдаг. Тус цахилгаан үүсгүүр нь өдрийн турш нарны гэрлээр цэнэглэгдэж, айлуудыг цахилгаанаар хангадаг. Үүнийг манайд орон нутгийн айл өрхүүд л ашигладаг.

 

-Саяхан цахилгаан хэрэглэх үнэ нэмэгдсэн. Энэ нь дулаан, цахилгааны эх үүсвэр болох нефтийн үнэ өссөнтэй холбоотой. Одоогоор нөөц, цахилгаан аль аль нь үнэтэй байна. Ашиглаж болох бүхнээс сэргээгдэх эрчим хүчийг гаргаж нүүрсийг үнэгүйдүүлж, цахилгаан дулааныг хүмүүсийн амжиргаанд хүрэлцэхүйц, боломжийн хямд үнэтэй болгох тал дээр бид ажиллаж байна.