Нийслэл Улаанбаатар хотын тулгамдсан асуудлын нэг нь усны нөөц, усны бохирдлын асуудал бодоод байгаа билээ. Усны нөөцийг нэмэгдүүлэх, бохирдлыг багасгах ямар боломж байгаа талаар Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан О.Эрдэнэбаатартай ярилцлаа.

 

 

-Улаанбаатар хотын усны нөөцийг ЗХУ-ын мэргэжилтнүүд 1979 онд, дараа нь Японы Засгийн газрын шугамаар 1995-96 онд хоёр удаа хайгуул хийсэн. Энэ хоёр хайгуулын дүн хоёулаа яг адилхан гарсан байгаа. Судалгааны дүнгээр Улаанбаатар хот хоногт 220-230 мянган шоо метр ус олборлох боломжтой. Энэ бол зөвхөн ундны ус. Ийм хэмжээний ус аваад байх юм бол усны нөхцөл байдал хэвийн байх боломжтой. Үүнээс илүү авч болно. Гэхдээ илүү аваад байх юм бол усны нөөц хомсдоно. Одоогийн байдлаар хамгийн их хэрэглэдэг үе нь цагаан сар. Энэ үеэр бараг 210 мянган шоо метрийг авч хэрэглэдэг. Ердийн үед бол 160-170 мянган шоо метр ус авч байгаа.

 

 

-Социализмын үед хоногт 180 мянга орчим шоо метрийг олборлож байсан. Тэр үед үйлдвэр их ажиллаж байсан болохоор ингэж их авч байсан л даа. Нөгөө талаар усны алдагдал их байсан. Нэг хүнд хоногт 410 литр ус ногдож байсан шүү дээ. Өнөөдөр хүн ам өссөн хэдий ч үйлдвэрүүд бараг байхгүй алдаг оног ажиллаж байгаа болохоор хуучнаасаа бага олборлож байгаа хэдий ч хэрэгцээгээ хангаад байгаа юм. Одоо бол нэг хүнд 260-270 литр орчим ногдож байна. Энэ зөрүүгээр бас нөөц гарч байна.

 

 

-Цаашдаа усны нөөц дутагдлыг нөхөх эх үүсвэр бол ус хэмнэх гамнах бодлого. Энэ 230 мянган шоо метр усыг Туул голын хөндийгөөс л авч байгаа. Ус бол яг ашигт малтмал шиг шүү дээ. Хаа хамаагүй газар байдаггүй. Харин нөгөө ашигтай тал нь эргээд нөхөгддөг. Улаанбаатарын усны нөөц удахгүй хүрэлцэхгүй болно. Тиймээс найдвартай усны нөөцтэй болох хэрэгтэй. Туулын усыг зохицуулах, боох гээд олон арга хэмжээ байж болно. Туулыг бүрэн боогоод хаачихаж бас болохгүй. Бага багаар хуримтлагдахаар бодож технологийн дагуу хийх ёстой. Ингэхдээ 130-140 сая шоо метр ус хуримтуулж байж хотын усны хэрэглээг хангах усны нөөцийн хэмжээнд хүрэх юм. Увс нуур гэхэд 60 сая шоо метр устай. Увс нуур шиг 3-4 багтаамжтай сан байгуулж байж л хангана шүү дээ. 30-40 жил болж байж ийм хэмжээний усан сан дүүрдэг. Усан санг богино хугацаанд барьж болох авч дүүргэж эх үүсвэр бүрдүүлнэ гэдэг чинь 2-3 жилд хийчихдэг ажил биш.

 

Иймд Улаанбаатарын усны нөөцийг доод тал нь 50 хувь нэмэгдүүлнэ гэвэл 15 жил болж байж усан санд ус хуримтлагдах болно. Улаанбаатарт далан барина. Барьсны дараа 15-20 жил болж байж жигдэрнэ. Одоо барьж эхлээгүй байгаа юм чинь. 30- 40 жилийн дараа л гайгүй усны эх үүсвэртэй болно. Түүнээс наана бол усаа гамнах, бага бохирдуулах хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол 230 мянган шоо метр ус олборлоно гээд л барилга бариад байвал баримжаагүй юм болно.

 

 

-Энэ жил 22 худаг байгуулах юм. 20 гаруй мянган шоо метр ус хоногт нэмж олборлодог болно. Гэхдээ энэ бол өнөөх 230 мянган шоо метрийн нөөцөөсөө л авч байгаа шүү дээ. Тэрнээс шинэ нөөц эх үүсвэр гаргаж байгаа юм биш. Зүгээр л ашигт үйлийн коэффицентийг л нэмэгдүүлж байгаа хэрэг. Өөр усны нөөц эх үүсвэр Улаанбаатарын эргэн тойронд байхгүй. Хотыг тойроод 100 км-ын радиуст хайгуул хийгээд ямар ч нөөц олоогүй. Энэ доошоо усны нөөц бий боловч тэр нь бохирдчихоод байгаа. Гэхдээ аргаа ядвал тэндээс ус татаад цэвэрлээд авч болно л доо.

 

 

-Хотын усны хомсдол чанараар, тоогоор гэсэн хоёр янзаар илэрч байгаа. Мод чулууг нь огтлоод, карьер ажиллуулах зэргээр хүний үйл ажиллагаанаас болоод тоогоор хомсдож байна. Чанарын хомсдол гэдэг нь бохирдохыг хэлж байгаа юм. Хөрсний бохирдол, хог новш, жорлонгоос гадна агаарын бохирдол усыг хамгийн их бохирдуулж байна. Манайх чинь жилийн зургаан сард нь цас, мөсөн бүрхүүлтэй байдаг. Энэ удаан хугацаанд тэр цас, мөсөн дээр тоос, тортог, хорт бодис, хог шороо хуримтлагдаад хавар хайлаад урсахад тэр чигээрээ ганц ундаалдаг Туул руугаа орчихож байна. Гэтэл Улаанбаатар Туулаас өөр усны судал байхгүй. Нөгөө талаар арьс ширний анхан шатны боловсруулалт хийдэг үйлдвэрүүд их бохирдуулж байна. 1999 он хүртэл гайгүй байсан. 99 онд шүлхий гараад түүхий эдийг хилээр гаргахаа больж, анхан шатны боловсруулалт хийж байж гаргадаг болсон. Гэтэл энэ анхан шатны боловсруулалт гэдэг бол маш их хортой. Арьс шир боловсруулах явцын хамгийн хүнд хортой хэсэг нь манайд хийгдэж байгаа. Энэ талаар хот ч, үйлдвэрийн асуудал хариуцсан яам нь ч анхаарахгүй байна. Тийм болохоор энэ үйлдвэрүүдэд экологийн үнэлгээ хийх ёстой. Талбай, ус, агаарыг ямар хэмжээгээр бохирдуулах гээд. Тэгэхгүй болохоор эзэнгүйдээд байна.

 

 

-Сүүлийн үед арьс, ширний үйлдвэрийг нүүлгэнэ гэж байгаа. Ялгаагүй. Нүүсэн газраа очоод долоон дор болно. Хаана ч байсан заавал цэвэрлэж байж хаях ёстой. Харин ч энд хүмүүсийн нүдэн дээр байна. Тэр тал хээр аваачаад хаячих юм бол бүр нүднээс далд болж, тэрнээс илүү аюул учруулна. Энэ бол сүрхий мундаг хөгжлийн концепци биш. Заавал хяналтдаа байлгах ёстой. Бохирдсон ус бол маш аюултай. Их хөнөөлтэй. Нэгдүгээрт хортой. Түүнээс гадна ууршаад, урсаад, нэвчээд маш хурдан тархдаг аюултай.

 

 

-Бороо, цасны ус хуримтлуулж усан сан байгуулна гэдэг. Зэлүүд хөдөө газар болохоос биш Улаанбаатар байвал маш их хортой. Суурин газрын ялангуяа Улаанбаатарын хувьд хамаг л бохир бүхэн цас, мөсөн дээр байж байгаад хайлангуут, эсвэл зун нь нэг их борооноор тэр их бохир бүхнийг хамаад л урсана шүү дээ.

Үер юм сүйтгэхээс гадна усыг их бохирдуулдаг аюултай. Замдаа байгаа бүх жорлонг угаагаад л гарна. Борооны усны суваг, далан барихад хөрөнгө гаргаж байгаа юм бараг алга. Дэлхийн банкны шугамаар Хайлааст, Дамбадаржаа гэх мэт газар далан барьсан. Гэтэл зарим барьсныг нь барилга барьж хаагаад л, эвдээд хаячихаж байна.

 

 

- Усны нөөц сийрэг хөрсөн дотор байдаг. Дээр нь барилга барихаар даралт ихсээд хөрс нягтардаг. Хөрс нягтарахаар эргээд яг тэр хэмжээний ус хуримтлагдахгүй. Ингэхээр усны нөөцөд нөлөөлөлгүй яахав.

 

 

-Дураараа худаг ухаж гаргасан усыг унданд хэрэглэх арга байхгүй. Нэгдүгээрт чанарын шаардлага хангахгүй. Хоёрдугаарт хөрсний ус доошлуулж, чиглэлийг нь өөрчилдөг. Ус аль даралт багатай тал руугаа урсдаг. Ингэж дураараа худаг гаргах муу юм шүү. Хүнд ашигтай ч юм биш. Ундны усны хэрэгцээ хангахгүй. Ногоо энэ тэрхэн л услана.

 

 

-Тоолууржуулалт их сайн үр дүн өгсөн. Үйлдвэрийн газар бараг 100 хувь тоолууржсан. Айл өрхийн хувьд нэлээн тоолууржсан ч орон сууцны конторынхон өөрсдөө тоолуургүй бичих сонирхолтой байгаа. Задгай бичихээр төлбөр арай их учир ингэдэг. Усны үнэ хямд болохоор хүмүүс төдийлөн анзаарахгүй байна. Бид чинь сардаа утсаар 60-70 мянган төгөргөөр ярьдаг. Байранд бүтэн сар хэрэглэсэн цэвэр , бохир усны үнэ үүнээс хямд байгаа биз дээ. Гэхдээ хүмүүсийн амьдрал хэцүү байгаа болохоор нэмэх арга байхгүй юм л даа.

 

Тоолууржуулснаар усны хэрэглээний хэмжээ буурсан. Ер нь усны алдагдал их бий. Хүүхдүүд хүртэл тоглоод ус их алддаг. Шугам хагарч цоорсноос шүүрч байдаг. Үүнийг их сайн шалгаж байх ёстой. Энэ бүхнийг хэмнээд байвал олны олон нэлээн хэмнэж чадна. Хүн мэдэхгүй болохоос жаахан дусч байлаа ч хоногтоо өчнөөн их усны алдагдал гарна. Түүнээс гадна манайд сантехникийн хэрэгслүүд төгс биш. Манайхан тавихгүй, хэрэглэхгүй байгаа болохоос биш программтай суултуур ч бий. Банны өрөөнд юм угаасан усаа 00-д хэрэглэж болно шүү дээ. Тийм систем зөндөө байгаа.

 

 

-Манай цэвэрлэх байгууламж бол үйлдвэрийн усыг ахуйн устай нийлүүлж цэвэрлэдэг Оросын хуучны технологитой. Үйлдвэрийн хортой устай нийлчихээрээ ахуйн усыг цэвэрлэх ажлын чанарыг бууруулаад байгаа юм. Техник жаахан хуучирсан Испанийн тусламжтай техникийн, технологийн шинэчлэл хийгээд байна. Тэндээс гарч байгааг лагийг хатаадаг болсон. Уг нь бордоонд ашиглаж болох ч химийн бодистой учир манайд ийм боломж байхгүй.

 

 

-Ахуйн бохир ус, үйлдвэрийн хэрэглэсэн усыг ялгаж болно. Ганцхан хөрөнгө мөнгө зэргээсээ шалтгаалаад явахгүй байгаа юм. Ийм системийг бүх дэлхий хийж хэрэглэж байгаа. Үнэхээр усаар гачигдаад эхэлбэл цэвэр усыг ч ялгаагүй салгаж ашиглах хэрэгтэй юм

 

 

-Зөв зохицуулж чадвал болох л юм. Технологийн дагуу хийх ёстой. Туркмений суваг, Цагаан далайн суваг гээд л хийсэн байдаг. Хортой юм болоогүй. Тэрнээс биш зүгээр шууд хаагаад ирэх юм болохгүй шүү дээ. Хархориных бол болж л байгаа шүү дээ. Гэхдээ их хугацаа шаардах ажил. Хөрсөнд шингээлгүй хэрэглэх газар нь хүргэж өгөх ёстой. Тэгэхгүй бол замдаа шургачихдаг. Гадагшаа гарч байгаа усыг шууд хааж болохгүй л дээ. Гэхдээ ашиглаад гаргаж болно. Зөв ашиглаж чадвал усны хэмжээ буурахгүй. Харин ч усны зохицуулалт явагдаад ашигтай шүү дээ.