ШУТИС-ийн багш, геотехникийн судалгааны төвийн захирал, доктор, профессор Д.Дашжамцтай Монголд шинээр судлагдаж буй геотехникийн шинжлэх ухааны талаар ярилцлаа. Түүний ахалсан "Монгол орны геотехникийн нөхцөл" бүтээл нь шинэ оны өмнөхөн Шинжлэх ухааны академиас тодруулдаг "Шинжлэх ухааны шилдэг бүтээл"-ээр шалгарсан юм.

 

 

Орчин үед геотехникийн шинжлэх ухаан барилгын салбарт эрчимтэй хөгжиж байгаа. Энэ шинжлэх ухаан нь барилга барих талбайн газрын хөрс, хөрсний даац, шинж чанарыг судалдаг. Нөгөө талаар хөрсийг барилгын орчин болгон ашиглах боломжийг судалдаг шинжлэх ухаан. Өөрөөр хэлбэл, газар доогуур тунель, метро, уурхай барих зэрэг хөрс шороогоор байгууламж барих судалгаа явуулж, зураг тесөл гаргах, тооцоог боловсруулна гэсэн үг. Барьж байгаа барилгаасаа хамаараад геотехникийн шийдвэрлэж байгаа асуудал өөр байдаг. Сүүлийн үед тэнгэр баганадсан өндөр барилгууд олноор барьж байна. Хамгийн сүүлд Дубайд дэлхийн хамгийн өндөр барилга бослоо шүү дээ. Ийм барилгыг барихад салхины хүчинд тогтвортой байлгах тооцоог хийж байгаа юм. Дубайн цамхаг 50 м гүнд барилгын суурийг суулгасан байдаг. Энэ бол хамгийн өндөр барилга гэхэд харьцангуй гүехэн суулгасан суурь л даа. Бүр 120 метрт суулгасан барилгын суурь ч байна. Ингэж салхины хүчинд савлахгүй байхыг тооцоо, судалгаан дээр үндэслэж хийдэг. Хятадад дэлхийн хамгийн урт гүүрийг барьж саяхан ашиглалтад орууллаа. Японд 40еед кмт газар доогуур тунель барьж, хоёр арлыг холбосон. Үүний газар доорхи хэсэг нь Ламаншийн хоолойноос урт гэж байгаа юм. Эдгээрийг барихын тулд геотехникийн талаас нь нарийн судалж байж, хөрсөнд нуралт үүсэхгүй бат бэх байх болно. Геотехникийн шинжлэх ухаан бол эртнээс барилгын салбарынхны анхаарлыг татсан. Хятадын цагаан хэрэм ч энэ шинжлэх ухаанд үндэслэсэн байдаг. Геотехникийн онолын үндэслэл нь математик, физик, хими.

 

 

Сүүлийн гурван жил геотехникийн нөхцөлийн судалгааг манай тевийн багш нар, холбогдох мэргэжлийнхэн нийлж гаргасан. Энэ бүтээл бол дотроо дөрвөн хэсэгтэй. Нэгдүгээрт, Монгол орны геотехникийн нөхцөл өмнө нь ямар хэмжээнд судлагдсаныг гаргаж ирсэн. Хоёрдугаарт хөрсийг геологи талаас нь бүсчлэн гаргасан. Монгол орныг дөрвөн үндсэн бүсэд хуваасан байдаг. 2001 онд Засгийн газраас Монгол Улсыг бүсчилж хөгжүүлэх хөтөлбөр гаргасан юм билээ. Хөгжлийн тухай ярина гэдэг барилга байгууламжаас эхэлж байгаа юм. Хөдөө орон нутагт мал аж ахуйг боловсруулах зэрэг жижиг үйлдвэрүүд болон зам, цахилгаан дамжуулах шугамууд, усан цахилгаан станцууд барьж байна. Уул уурхайн үйлдвэрүүд хөгжөөд ирэхээр түүнийг дагасан хотжилт үүснэ. Эдгээрт эдийн засгийн хувьд ямар барилга баривал ашигтай вэ гэдгийг геотехникийн судалгаагаар гаргаж байгаа юм л даа. Тиймээс дээрх бүтээлийг хийхэд инженер, геологийн шинж чанарыг нь 21 аймаг, хотын төв, хилийн боомтуудад судалгаа хийсэн. Харин гурав дахь бүлэгт нь барилга байгуупамж барихад эвдрэл их гаргадаг, тогтворгүй бүтэцтэй хөрсийг авч үзсэн. Үүнийг судлахад тооцооны ямар арга хэрэглэх, ямар зарчмуудыг баримтлах вэ гэдгийг дээрх бүтээлдээ гаргасан. Жишээ нь, манай улсын нутаг дэвсгэрийн 60 орчим хувьд нь олон жилийн цэвдэг байдаг. Энэ бол зун гэсээд, өвөл хөлддөг давхаргаас гадна 78 метрийн гүнд байдаг цэвдэг. Энд дулааны энерги, хуурайшилт очдоггүй, мөнх цэвдэг байх жишээтэй. Ийм газар барилга барихаар дулаан үүсээд, олон жилийн дараа ч юм уу хэдэн сарын дараа ч юм уу цэвдэг гэсч, барилгад суулт үүсгэдэг. Ийм нөхцөлд барилгыг хэрхэн тогтвортой байлгах, удаан хугацаанд бат, бэх байлгах тооцоо, зураг төслийг нь бүтээлдээ тусгасан байгаа.

 

Монгол Улсын газар дэвсгэрийн гуравны нэг нь алтан имэрлэг буюу суумтгай хөрстэй. Энд барилга барьсны дараа чийг нэмэгдээд хөрс нь доош суугаад, эвдрээд эхэлдэг. Үүнд, Драхн хот, Орхон Сэлэнгийн сав, хуучин сумын төв, сангийн аж ахуй байсан газруудыг нэрлэж болно. Ийм газарт барилгын суурийг яаж хийх, хөрсийг яаж сайжруулах зэргийг гаргаж тавьсан. Жишээ нь, Улаанбаатар хотын зүүн хэсэг буюу Зуун айл орчим, Амгалан, Толгойт зэрэг голын хөндий байсан газруудад жижиг оврын барилга, зам их эвдэрдэг. Хамгийн сүүлийн бүлэгт хөрсөнд уур амьсгалын байдал хэрхэн нөлөөлж байгааг судалж тогтоосон. Өөрөөр хэлбэл бүх сум суурин газрын хөлдөлт, дулаан байх хугацааг гаргасан. Үүгээр сүүлийн 20 жилийн дулаарлын нөлөөг нэмж гаргаж ирсэн. Үүнд их сонин үзүүлэлт харагдаж байгаа юм. Дорноговь, Сүхбаатарын бүсэд сүүлийн үед хөрс илүү гүн хөлддөг болсон. Гэтэл баруун бүс нутагт илүү дулаарал явагдаж байгаа. Энэ мэт газрын гүнд их өөрчлөлт гарч байгаа. Уур амьсгалын нөлөөг барилгад хэрхэн тооцохыг бүтээлдээ тусгасан.

 

 

 

Энэ бүтээлийг одоо хөдөө орон нутгийг бүсчилсэн байдлаар хөгжүүлэх хөтөлбөрт шууд хэрэгжүүлэх боломжтой байгаа юм. Хөтөлбөрөөр бүлэг суурингийн хэлбэрээр хөдөө орон нутгийг хөгжүүлэх зорилт тавьж байгаа юм билээ. Энэ нь сум болгонд биш хэд хэдэн сумын дунд үйлчилгээний цэгийг барих тухай юм. Жишээ нь, эмчилгээ оношлогооны том төв, интернэт, жижиг, дунд үйлдвэр барина гэсэн үг.

 

 

Нийслэлд баригдаж байгаа томоохон барилгуудыг геотехникийн судалгаанд үндэслэн барьж байна. Гэхдээ хотын захаар юм уу, аялал жуулчлалын баазууд, жижиг барилгуудад дутагдалтай зүйл их гарч байгаа юм. Орчин үед хувийн хэвшлийн байгууллагууд барилгын бизнесийг голдуу эрхэлж байна л даа. Тэд геотехникийн нөхцлийг op тас мартсан юм уу, судалгааны мөнгөө хэмнэдэг юм уу, эсвэл зураг төсөл гаргасан хүмүүс нь мэдлэг муутай байдаг юм уу, ерөөсөө геотехникийн нөхцелийг харгалзаж үзээгүй байдал олон бий. Барилга амархан эврээд байгаа нь геотехникийн нөхцөлийг муу судалсантай холбоотой.

 

 

Судалгааны ажлыг анх Зам тээвэр, барилга хот байгуулалтын яамны захиалгаар эхэлсэн. Гол нь хэрэгжүүлэгч буюу барилгын гүйцэтгэгч нь бүгд хувийн компаниуд болсон учраас бидний судалгаа ажил болох нь бага байна л даа. Тиймээс геотехникийн тухай мэдлэгийг хүмүүст өгөх зорилготой ажлыг сүүлийн үед зохион байгуулж байна. Мөн оюутнуудаа дамжуулан геотехникийн мэдлэгийг нийтэд хүргэхийг манай сургуулиас зорьж байгаа.

 

 

Хуучны барилгууд бол тийм магадлалтай. Ялангуяа, 40, 50 мянгатын барилгууд бол 50 жилийн насжилттай. Тэд үүргээ гүйцэтгэсэн. Одоо шинэ төлөвлөлт хийх ёстой байтал тэр барилгуудын дунд жижиг барилга бариад, шинэ хороолол барихад их төвөгтэй болгосон. Сүүлийн 10-аад жил хотыг замбараагүй барилгажуулсан нь хотын хөгжилд муугаар нөлөөлсөн. Машины зогсоол байхгүй, чанарын шаардлагагүй барилга нэмэгдсэн.

 

 

Газар л байвал барилга барьж болно гэж ойлгож болохгүй. Жишээ нь барилгыг барих газраа буруу сонгосноос тухайн барилгын хөрс нураад унадаг тохиолдол бий. Саяхан Энэтхэгт нэг өндөр байшин нурлаа шүү дээ. Хятадад мөн далайн эрэг дээр нэг байшин нурсан. Манайд бол Зайсангийн арын энгэрээр, Туул голтой тулгаад өндөр байшингууд барьсан байна. Их үер болох юм бол хөрс нь шилжилтэд орох магадлалтай. Их барилга барихаар хөрс ачаалалд орох бөгөед энэ үед бороо их орвол хөрс сулраад гулсдаг. Тиймээс уулын налуу эрэг дээр, голын эрэг дээр байшин барих их осолтой. Улаанбаатарын газрын хөрсний үндсэн чулуулаг нь 30 метрийн гүнд байдаг. Тэр гүнд нь тулгаж суурийг нь хийвэл ямар ч үерт байгаад байна. Харамсалтай нь манайд суурийг тэр хүртэл барьдаг газар байхгүй. Ердийн амсуулалттай суурь тавиад, хараажаар нураад орчихоор газар барилга бариад байна л даа. Үүнтэй холбоотойгоор барилгын инженерийн ёс зүйн зарчим гэгчийг өнгөрсөн жил баталсан. Ингэснээр инженер хүн бизнесийн хүсэл, шуналд автаад эрсдэлтэй газар барьж байгаа барилгын зураг төслийг хийж өгөхгүй гэсэн үг.

 

 

Давхар зам тавих шаардлага байгаа л даа. Улаанбаатар хот Туул голын урд хойно хэсэгт байна. Тэр хэсгийг'холбож гүүр тавих шаардлага байгаа. Түүнээс гадна төв замын дагуу метро барьж тээврийн хэрэгслийн ачааллыг багасгах хэрэгтэй байна. Гэтэл метроны амыг нь таглаад барилга барьчихсан байх жишээтэй. Ер нь газрыг замбараагүй барьсан нь хамаг зүйлийн шалтгаан болоод байна. Өмнө нь дунд сургуулийг өргөтгөнө гэж төлөвлөөд том хашаа татаж өгсөн байхгүй юү. Гэтэл одоо үүнийг үл хайхраад сургуулийн хашаан дотор газар олгоод эхэллээ. Нийслэл нэг үе гүүргүй болохоо шахсан шүү дээ. Геотехникийн асуудлыг анхаараагүйгээс энэ болж байгаа хэрэг. Одоо ганц явж байгаа Яармагийн гүүрэнд хөдөлгөөн үүссэн байна. Зайсангийн гүүр бас хөдөлгөөнтэй. Энэ гүүрний хөделгөенд орох шалтгаан нь нэгэн компани гүүрний хажуугаар ус урсах шугамыг хааж барьсан учраас үерийн ус тулгуурыг нь эвдсэн. Гүүртэй тулгаж барилга барьж хэзээ ч болохгүй. Учир нь машины хөдөлгөен барилгын суурьт нөлөөлдөг. Ер нь гүүр ,зам, барилга хоорондоо их холбоотой. Зам мөн барилгад чичиргээ егдөг. Нийслэлд барилгыг замаас 20 метрийн зайд барих ёстой. Тэр 20 метр зайд явган хүний зам дөрвөн метрт нь, мод бут тарих зурвас гурван метр байх ёстой гээд заасан байдаг.

 

 

Зууны шуудан