Уул ус, ургатал бүхэн амьтай, эзэн савдагтай хэмээн сүслэж ирсэн ард түмэн билээ, Монголчууд бид. Тиймээс мoд, чулуу, газрыг дураараа хөнддөггуй, хөндөх болбол лус савдгийг нь аргадан гуйж авдаг уламжлалтай. Эх болсон газар нутгаа бусдаар ч хөндүүлдэггүй. Идээ цайныхаа дээжийг хангай дэлхийдээ өргөдөг үндэстэн биднээс өөр үгүй л болов уу. Энэ сайхан уламжлал маань өнөө цагт ор мөргүй алга болоо юу даа. Хэдэн зуун жил тахиж ирсэн байгаль эх рүүгээ уулгалан дайрч, авч болох бүхнийг булаан олзлох боллоо.

 

 

Монголын Хэрэйд аймгийн хаан Тоорил XIII зуунд Богд хан уулыг дархан цаазтай болгож байсан түүхтэй. Түүнээс хойш хоёр зууны дараа дэлхийн анхны дархан цаазат газрыг байгуулж байсан гэхээр өвөг дээдэс маань байгаль дэлхийгээ хайрлан хамгаалах ёстой гэдгийг бүхнээс түрүүн ухаарч, хэрэгжүүлж иржээ. Монголын хууль цаазны бичигт:

 

-Олон аймаг, хязгаар хошууд балгасын ойр орчим, гол мөрөн, нуур хөвөө, суваг далан, дэн буудал, өртөө замын дагуу газарт агаарын зохилтойг үзэж мод тарьж орон нутгийн түшмэдээр хамгаалуул гэж заасан нь бий.

Тоорил хаанааас хойш Их хурээнд сууж асан сайд Юндэндорж 1778 онд Манжийн "хаанд" аилтгал өргөн Богд хан уулаа дархан цаазтаи болгох зарлиг гаргуулж байжээ. Зарлигаар дархалсан хан ууландаа монголчууд бид 1950-иад оны эхээр Мал аж ахуй, газар тариалангийн яамны шийдвэрээр халдаж эхэлсэн аж. Ингэхдээ дархан уулын цөөн хэдэн аманд тухайлбал Их тэнгэрийн аманд гадаадын зочдод зориулсан харш барих зэргээр ашиглах болсон гэдэг. Тэгвэл 1970-аад оны эхээр уулын олон аманд байгууллага, аж ахуйн нэгжийн зусланг олноор нь байгуулжээ. Байгаль орчныг хамгаалах улсын хороо, Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газраас хамтран 1987 онд Богд хан уулын дархан газрын захиргааг байгуулах үед уулын 11 аманд 2000 шахам байгууллагын зуслан байсан гэх. Нэг зуслан дунджаар 20 орчим байшинтай, нэг байшинд таван ам бүлтэй нэг өрх амьдарч байсан гэхээр Богд ууланд зундаа 200 мянга орчим хун хөлхөж байсан байж таарах нь. Энэ олон зусланг нүүлгэх ажил зургаан жил үргэлжилж 1993 онд Бугын сангийн аж ахуйг татан буулгаснаар дуусчээ.

 

Түүнээс хойш дархан уулын ургамал ногоо жил ирэх бүр жигдэрч, өнгө засах болсон байна.

Олон улсын байгууллагаас ч төсөл хэрэгжүүлж, 1996 онд ЮНЕСКО-гийн Дэлхийн байгалийн өвд бүртгэв. Харамсалтай нь энэ бүхэн удаан үргэлжилсэнгүй. УИХ-ын 2000 оны сонгуулиар бурэлдсэн Засгийн газрын Байгаль орчны сайдаар томилогдсон У.Барсболд байгаль хамгаалагчдын 10 гаруй жилийн тэмцдийг үгуй хийж дархан уулын газрын төлөөх дажинг эхлүүлэх тугийг өргөсөн юм. Тэрбээр "Ашиглуулж байж хамгаална" гэдэг лоозон гаргаснаар Богд уулын дархан газраас алга дарамыг ч болтугай авах гэж хөлтэй нь хөлхөж, хөлгүй мөлхөх болжээ.

 

Өнөөдөр Дэлхийн байгалийн өвд буртгэлтэй дархан уулнаас маань бор толгой ч сул үлдсэнгүй. Бүгд эзэнтэй болж, урт урт төмөр хашаа хүрээлж, орон сууцны том том хороолол босгож, зугаа цэнгэлийн олон газар үүдээ нээгээд байна. Байгаль орчны сайд асан У.Барсболд дархан газрыг "Ашиглуулж байж хамгаалдаг" гэсэн "онолоо" хэрэгжүүлэгчээр хэний ч мэдэхгүй Д.Түмэнхүү гэдэг залууг тодруулсан юм. Тэрбээр Богд хан уулын дархан газрын захиргааны даргаар томилогдоод мэргэшсэн, дархан уулынхаа төлөө гэсэн сэтгэлтэй ажилтнуудыг нь толгой дараалан халжээ. Туүнийг энд ажиллуулахын тулд эхлээд Хан Хэнтийн дархан газрын хамгаалалтын захиргааны даргаар томилж нэг хэсэг "туршсан" аж. Сайдынхаа дээрх "онолыг" Д.Түмэнхуү амьдрал дээр амжилттай хэрэгжүүлэгч болохоо харуулж Горхи, Тэрэлжийн байгалийн цогцолборт газрыг дуусгасан. "Шалгалтаа" онц өгсөн тул Богд хан уулын дархан газрын захиргааны газрын даргаар дэвшиж, Зайсангийн амны газраас эхлээд дархан газарт аймшиггүйгээр халдсан нэгэн.

 

Цогцолборт газрын бүсэд газар олгосныхоо шанд тэрбээр япончуудаас 100 гаруй мянган долларын үнэтэй "Хаммер" жийп, солонгосчуудаас их хэмжээний авлига авсан хэргээр хууль хяналтын байгууллагад шалгуулж хэдэн cap хоригдсон юмдаг. Монголд мөнгөтэй хун шоровд суух биш дээ, тэгсхийгээд гэм буруугүй болж таарсан. Тэр байгаль хамгаалах байтугай боловсролгүй нэгэн байсан гэдэг. Хэзээ хойно хувийн нэгэн сургуулийн хуулийн анги дуүргэсэн гэсэн диплом авчээ. Мэдээж боловсрол мэдлэг нимгэн иймэрхүү хүн цаад эздэд нь хэрэгтэй байсан байх. Богд уулаа бүтэн тойрч ч үзээгүй энэ даргыг сайд асан У.Барсболдтой их ойрхон найз байсан гэдэг юм билээ.

 

 

Богд хан уул их, бага 37 амтай. Үүний 22-т нь байгаль хамгаалагч сууж байна. Ам бүрээс нь горхи, булаг урсаж байсан уулын маань өвс ургамал хэдхэн жилийн дотор хатах нь. Нийслэл рүү харсан хэд хэдэн амны эхэн дэх ой хатаж эхэлсэн төдийгүй ноён оргилд нь нэг ч мөчиргүй, хуурайшиж хатингаршсан мод зөндөө болжээ. Юунаас үүдэн ийм байдалд хүрэв. Бүхнийг цаг агаарын дулаарал руу чихээд өнгөрөх үү. Үүнд хүмүүс бид, эрхтэн дархтнууд буруутай. Өнгөрсөн онд хийсэн тооллогоор Богд уулын эргэн тойронд гүний 300 худаг гаргасан байжээ. Тухайлбал, ганцхан Нүхтийн аманд гэхэд 80 шахам худаг малтсан байх юм. Богд уулын ой, өвс, ургамлыг тэжээж буй усыг дээрх 300 худгаар дамжуулан сорж байна. Хүнээр бол бие организмыг тэжээдэг судсыг нь ханаж байгаагаас ялгаагүй. Богд уулын ойн сангийн ихэнхийг шүлмүүст мод эзэлдэг. Шилмүүст ой хүйтэн сэруүн бүсэд, чийг, цэвдэг даган ургадаг гэсэн. Тэгэхээр дархан уулын ойн санг тэтгэж буй газрын гүний усыг соруулаад байх аваас 10 хүрэхгүй жилийн дараа устахад хүрэх юм байна. Түүнчлэн сагошных нь дээр байрласан гурван цахилгаан станц, олон уйлдвэрийн яндангаас гарч буй утааны улмаас цацраг идэвхт бодис, үнс ууланд хаягдаж байгааг тогтоосон боловч яг хэдий хэмжээний хорт бодис бууж байгааг өнөө хэр судалж нарийвчилсан юм алга.

 

 

Мянга ярихаар нэг үз гэдэг. Дархан цаазат Богд хан уул маань суйрлийн ирмэгт тулаад байгаа талаар сүүлийн хэдэн жил ярив. Харамсалтай нь эрхтэн дархтнуудаас эхлээд төр засаг маань энэ бүхнийг дуулаагүй юм шиг таг. Тиймээс Та бүхнийг дархан уулаа бүтэн тойрдоггүй юм аа гэхэд нийслэл рүү харсан хэдэн амаар ороод нэг үзээрэй гэж хүсье.

 

Хүйтэн тачигнаж, цас хялмаалсан өнгөрсөн баасан гаригт бид Богд уулын Түргэний амнаас Хүрхрээгийн ам хүртэл явлаа. Цас их унаснаас зам харгуй түгжигдэж, зарим газарт 50-60 см зузаан цастай болжээ. Өнгөрсөн зун өвс ногоо гайгуй ургасан тул Богд уулын ойр орчимд нутаглаж буй малчид хууль номыг үл хэрэгсэн хэдэн малаа дархан газар руу оруулахаар тууж явахтай хэд хэд таарав. Бидний очсон эхний газар бол Богд уулын баруун суганд орших Түргэний ам. Дээхнэ үед энд Бугын сангийн аж ахуй байсан юм. Одоо Японы сүмогийн их аварга Асашёорюүгоор овоглодог АСА грушшйнхэн нэг хэсгийг нь хашин, томоохон байшин бариад эхэлжээ. Байшингийн суурййн шороог улаан зам дээр овоолсон харагдана. Тэд барилгаа 2009 оноос барьж эхэлжээ.

Төв аймаг орох замаас салаалан тавьсан асфальтан хучилттаи таван км зам явсаар Өвөр Зайсангийн ам хүрнэ. Энэ амны төгсгөлд хаа холын Кувейтийн шейх хүртэл газар авчихсан байх юм. Аргагүй л баян шейхийн эдлэн гэсэндээ өөр харагдсан. Харуулын байрнаасаа эхлээд эрхэм шейхийн байшин нь манайхны тоосго, блокоор барьсан хауснаас шал ондоо. Гаднаа 4-5 машины дулаан гарааштай, дотор нь шейхийн Монголд ирэхдээ унадаг жийпнуүд сойгоостой байдаг гэсэн.

 

Өвөр Зайсангийн амны урд талд Өвгөний хэмээх байгалийн үзэсгэлэн бүрдсэн сайхан ам бий. Энэ амыг хэн нэгэн бас л бүхлээр нь хашаад авчээ. Баруун уулынх нь бэлд ижилхэн загвартай, хоёр давхар зургаан байшин барьсан харагдав. Байшингуудаас хойхно хоёр гэр, улаан тоосгоор барьж буй том байшин байх. Манаач нь гэх гэр бүлийн хоёр хүнтэй уулзлаа. "Энэ байшингуудыг хэн бариулж байгааг нь мэдэхгүй. Бид хоёр орон гэргүй. Энэ өвөл байшингуудыг манаж өгөөч гэж хүн гуйхаар нь ирээд гурван cap болж байна. Хагас, бүтэн сайнд бөхчүүд гэсэн байх аа, хэдэн хүн ирж амарч байгаад явдаг. Тэд л эзэн нь байх" гэв. Өвгөний амны хойхно хоёр га шахам газрыг тойруулан гоё хашаа барьжээ. Хашааны хаалга, энэ тэрийг харвал овоо мөнгөтэй нөхөр бололтой. Тэгэх нь ээ Хан-Уул дүүргийн ЗДТГ-ын мэдлийн газар юм гэнэ.

 

 

Хэрэв та Төв аймаг руу явдаг бол Богд уулын Түргэний болон Баруундэлгэрийн амыг дамнуулан барьсан том хашааг аварга А.Сүхбатынх юм гэнэ лээ гэдгийг сонсоно. Замын хажууд "Богд хан" буга үржүүлэх төсөл гэсэн том самбар бий. Цаахна нь бугын хөшөө босгосон харагдана. Богд ууланд цагтаа 3000 шахам буга тоологдож байсан түүхтэй. Гэтэл одоо хүрэхтэй үгүйтэй нь л үлдсэн гэсэн зүрх шимширмээр тоо байна. Ихэнх нь дайжиж, үлдсэн хэдийг нь хулгайн анчид хядаад дуусгасан юм гэнэ лээ.

 

Аварга А.Сүхбат буга үржүүлж, дархан цаазтай энэ амьтныг буцаан нутагшуулж байгаа нь сайшаалтай. Харамсалтай нь аварга маань буга үржүүлээд байна уу, Жуулчны бааз нэртэй зугаа цэнгэлийн газар ажиллуулж сууна уу гэдэг нь тодорхойгүй. Мэргэжлийн байгууллага, амьтан судлаачид аваргад хандаж хэчнээн буга, илий хашив, хаанаас барьсан, яаж үржүүлж байгаад нь мэргэжлийн зөвлөгөө өгөх, хашсан бугыг нь үзэх гээд лав чадаагүй гэсэн.

 

Баруундэлгэрийн ам бүхэлдээ суурьшлын бүс болжээ. Амны төгсгөлд гавьяат жүжигчин, дуучин Т.Ариунаагийн нөхөр, "Ноёд" группийн захирал Г.Буяндоржийн эзэмшил бий. Амны эхэнд хэнийх нь үл мэдэгдэх хашаанд хэдэн том байшин барьжээ. Үүнийг зарим нь Төв аймгийн дарга нарынх, зарим нь Улаанбаатарын хүмүүсийнх гэлцэнэ.

 

 

Нийслэлээс холгүй орших Нүхтийн амавд үнэндээ огтоно нүхээ ухах ч газар үлдээгүй гэхэд болохоор. Энд газрын наймаа замаа алдаж 0.7 га газар 60 мянган доллараар үнэлэгдэх болсон байна. Угаасаа газар нъ хязгаартай тул зарим нь булгийн ундарга дээр байшингаа барьжээ. Эндхийн байгаль хамгаалагчийн өгүүлснээр энэ аманд томчуудын 90 хаус баригдаад байгаа гэнэ. Цаана нь байшингийн өчнөөн олон суурь бий гэхээр энэ ам удахгүй хүний хөлд талхилагдаж дуусах биз. Эх орон намын дарга Б.Эрдэнэбат, Байгаль орчны сайд асан И.Эрдэнэбаатар гээд УИХ, Засгийн газрын гишүүдийнх, компанийн захирлуудын харшууд бий. Дээрх 90 хаус бараг бүгд гүний худагтай гэхээр Богдуулын ой мод, ургамлын тэжээл болсон гүний усыг ховх сорж байгаа бас нэг цэг бол энэ. Хэрэв Богдуулын экосистем алдагдвал нэн түрүүнд энэ аманд байшин барьсан сайд дарга нар, компанийн захирлуудаас хохирлыг нэхэх ёстой.

 

 

Өнөөдөр