Монголын физикчид алсын удирдпагатай гзр халаагч зохион бүтээжээ. Энэ талаар ШУА-ийн Физик, технологийн хүрээлэнгийн захирал, академич Б.Чадраатай ярилцлаа.

 

 

Бидний амьдарч байгаа орчин үнэхээр зүрх шимшрэм аймшиг, гамшиг дунд байна. Энэ үзэгдэл нийслэлд маань тогтоод олон жил болжээ. Үүнээс үүдэн монголчууд бид өөрсдийгеө устгах алсын аюулд ороод байгаа юм биш үү гэж физикчид бид яриад энэ аюулаас ард түмнийгээ хамгаалах үйлсэд хувь нэмрээ оруулах юмсан гэсэн үүднээс судалгаа шинжилгээний ажлаа эхэлсэн. Ингээд сүүлийн үед шилдэг зохион бүтээгчдий горолцуулж, утааг багасгахад хувь хандиваа оруулъя гэсэн саналыг тавьсан. Төслийн удирдагчаар Энхмандал бид хоёр ажилласан.

 

 

Бид өөрсдийн боломжийн хэрээр, төрөөс санхүүжилт авалгүйгээр зарим туршилтуудаа хийгээд байж байна. Эхлээд утаа юунаас болж үүсээд байгааг судалж үзсэн. Нийслэлийн утааны 50 хувийг гэр хорооллын 156 мянган өрхийн утаа бүрдүүлж байна. Харин 20 хувийг 137 мянган автомашин, зургаан хувийг дулааны цахилгаан станцууд, үлдсэн хувийг 1400 нам даралтын зуух зэрэг нь Улаанбаатарын утааг бий болгож байгааг судаллаа. Үүний дээр  бусад орны утаатай харьцуулахад хамгийн хортой байдаг гэсэн судалгаа гарсан байна лээ. Утаанд хүхэр, нүүрсхүчлийн исэл, хар тугалга зэрэг ихээхэн аюултай хорт бодисууд байгааг тогтоосон байна. Энэ хорт бодисууд хөрсөнд 2.4, агаарт 1.4 дахин их хэмжээгээр хуримтлагдсан байна гэнэ.

 

Түүгээр ч барахгүй Улаанбаатарын нэг иргэнд 243 кг хорт бодис ногдож байна. 243 литр ус гээд бод доо, энэ ямар их ус билээ. Өдөрт нэг литр ус уудаг хүн ховор. Гэтэл 243 кг  хорт бодисоор амьсгалаад л явж байна шүү дээ. Төрөөс утааг багасгах тал дээр олон арга хэмжээ авдаг ч тууштай, оновчтой зүйл хийх нь ховор байна. Тухайлбал, 40 мянган айлын орон сууц. Энэ олон айлыг орон сууцанд оруулна гэдэг сайн хэрэг л дээ. Миний дээр хэлсэн 156 мянган айл өрх бол хотыг тойрсон ядуу иргэд. Тэднээс хэд нь нэг ам метрийг нь сая төгрөгөөр авч байранд орох билээ. Энэ бол ой тоонд багтахгүй хэрэг. Тэд байр бүү хэл өнөөдрийн түлэх түлээ,       хэрэглэсэн цахилгааны мөнгөө даахгүй байгаа иргэд. Тиймээс энэ арга зүйтэй боловч оновчтой биш.

 

 

Хоёрдахь их хөрөнгө зарцуулж байгаа нь коксжуулсан нүүрсийг хэрэглэх арга. Энэ саналыг манай томоохон бизнесмэнүүд гаргаж, төрөөс их мөнгө авдаг гэнэ лээ. Гэтэл аливаа юмны учрыг ойлгох хэрэгтэй. Коксжуулсан нүүрс гэдгийг гаргаж авахад хамгийн хортой хий ялгардаг. Би өөрөө энэ тал дээр судалгаа шинжилгээний ажил хийж байсны хувьд бага ч гэсэн мэднэ. Хотод үйлдвэрлэж болдоггүй. Коксжсон нүүрсийг түлэх чадвартай зуух нийслэлд нэг ширхэг ч байхгүй. Учир нь энэ нүүрс бол маш их илчтэй. Өөрөөр хэлбэл модноос тав, нүүрснээс хоёр дахин их илчтэй. Тиймээс жирийн зууханд хийхэд шууд л хайлаад сорогдчихно. Гэх мэтчилэн оновчтой бус аргууд туршаад хэдэн тэрбумаар нь цацаад байх юм.

 

 

Коксжсон нүүрс хэрэггүй гэсэн хэрэг биш л дээ. Ингэхийн оронд монгол эрдэмтдийнхээ хийж бүтээснийг төрөөс дэмжиж тийм олон тэрбумаар бус хэдхэн төгрөг өгөхөд л бид хотын утааг багасгахад хувь нэмрээ оруулна гэдгээ хэлмээр байгаа юм.

 

 

Бид цахилгаан хэмнэдэг төхөөрөмж хийе, тэгээд тэр хэмнэсэн цахилгаанаараа айлуудыг халаая гэж үзсэн. Тэгээд хэд хэдэн хувилбар боловсруулж, түүний дотроос нэгийг нь сонгон аваад нэлээд хэдэн газарт туршиж үзсэн. Энэ нь гэрт хоёр кв цагийн хүчин чадалтай цахилгаан зарцуулна. Шөнийн цаг буюу цахилгааны үнэ хямд үед энэхүү тоног төхөөрөмж маань бүрэн хүчин чадлаараа ажиллах чадвартай. Бүрэн чадлаараа ажиллана гэдэг нь цахилгаан арай их хэрэглэнэ гэсэн үг юм.

 

Шөнийн турш хэрэглэсэн ч гэсэн шөнөдөө цахилгааны үнэ хямд учир энэ нь асуудал биш юм. Харин өдрийн цагаар уг төхөөрөмжид тохируулга хийж болдог. Эзгүй үедээ унтраачихаад, гэртээ ирэх дөхөед ирэхээрээ асаачихна. Энэ нь цахилгаанд маш хэмнэлттэй арга юм.

 

 

Гэрийн эзэн хаана ч явсан газраасаа гар утаснаасаа ч байсан тэр төхөөрөмжөө шууд удирдана. Унтраах уу, дулааныг нэмэх үү, эсвэл хасах уу гээд л. Ингэж тохируулга хийснээр бусад цахилгаанаар ажилладаг төхөөрөгижүүдийг бодвол бараг 60 хувиар цахилгааныг хэмнэдэг нь тогтоогдсон.

 

 

Тэгэлгүй яахав. Бид төхөөрөмжөө "Ухаалаг удирдлагын систем" гэж нэрлэсэн. Тэр жижигхэн програмчлагдсан хайрцаг бидний хэлээд байгаа төхөөрөмж буюу зуухны дотор байрлах юм. Тэр хайрцагг бүх төрлийн тохируулгыг хийсэн байдаг Тухайн хүний гар утас сим карттай байхад л хангалттай.

 

 

Утсандаа төхөөрөмжийнхөө дугаарыг хийхэд л танай гэрт байгаа төхөөрөмж хэдэн градусын температурт ажиллаж байгаа зэрэг бүхий л мэдээлэл утсанд ирэх юм. Уг мэдээллээс хараад утаснаасаа тохируулгаа хийж болно.

 

 

Ямар ч аюул байхгүй. Удирдлагын систем маань төмөр, хуванцар хайрцагт байх юм. Түүнчлэн аюул үүсэхээс хамгаалсан гурван давхар хамгаалалттай. Энэ нь нэгдүгээрт аюул гарч эхлэх тохиолдолд төхөөрөмж өөрөө зохицуулж тэр хэсгээ унтраана. Хэрэв унтрахгүй бол rap утсанд буюу эзэндээ дохио өгнө. Харин гурав дахь хамгаалалт нь төхөөрөмж бүхлээрээ автоматаар унтраах тохируулгыг хийсэн.

 

 

Бидний туршилтаар бол бүтэн өдрийн турш уг төхөөрөмжийг асаавал өдөрт 1000 гаруй төгрөг л зарцуулах тооцсю гарсан. Сардаа 40 орчим мянган төгрөг гэсэн үг. Үүнийг мөн бусад цахилгаан төхөөрөмжтэй харьцуулахад хоёр дахин бага байх тооцоо гарсан. Өөр төхөөрөмж хэрэглэвэл сардаа 90 мянган төгрвг төлөх юм билээ. Өнөөдрийн нүүрс, түлээний үнэ нэмэгдэж байгаа үед манайхны зохион бүтээсэн төхөөрөмж маш их мөнгө хэмнэх юм.

 

Киотогийн протоколд дэлхий нийтийн дулаарлыг бий болгодог нуүрсхүчлийн давхар ислийг багасгахад хувь нэмрээ оруулж байгаа улсад хишиг түгээдэг. Үүний адилаар уг төхөөрөмжийг хэрэглээд нийслэлийн утааг багасгахад хувь нэмрээ оруулсан айл өрхүүдэд төрөөс хишиг хүртээж, хэрэглэж байгаа цахилгааныг хямдруулах, бур үнэгүй болгож ч болох юм гэсэн санал байна.

 

 

Ганц гэрт бус гэр хорооллын айлууд буюу байшинд, түүнээс том байгууллагад ч хэрэглэх боломжтой.

 

 

Энэ төхөөрөмжийг зохион бүтээхэд Монгол, Оросын хамтарсан сансрын нислэгт электрон багаж төхөөрөмж зохион бүтээж, явуулж байсан эрдэмтэд оролцлоо. Мөн "Monel” хэмээх Монголын анхны тооцоолон бодох машин, электроникийн багаж төхөөрөмжийн үйлдвэрт ажиллаж байгаа зохион бүтээгчид, одоо ажиллаж байгаа инженерүүд, манай физикчид бүгдээрээ нэгдэн орж, хүрээлэнд сууж энэ ажлыг хийж байгаа юм.

 

 

Бид цөөхнийг хийгээд туршиж байна Өөрсдийн сайн дурын үндсэн дээр, бараг өөрсдийн хөрөнгө мөнгөөр бүтээгээд туршиж байгаа юм. Улаанбаатар хотын захиргаа болоод манай төр утаанаасаа маргаашаас эхлэн салъя гэж байгаа бол мөнгө өгч энэ багаж төхөөрөмжийг олон xyвиар үйлдвэрлүүлэх хэрэгтэй байна. Төр засаг бидний ажлыг их сайшааж байгаа. Ялангуяа, УИХ-ын гишүүн Д.Арвин их дэмжиж өөрөөсөө таван гэр өгсөн. Тэр гэрт нь бид туршилтаа хийх юм. ШУА-ийн ерөнхийлөгч Б.Энхтүвшин хөрөнгө мөнгөний туслалцаа үзүүлж, төрөл бүрийн дэмжлэг үзүүлж байгаа. Үнийн хувьд гэвэл нийслэлээ утаагүй болгох төслийн хүрээнд төрөөс айл бүрт үнэгүй өгөх байлгүй дээ. Хот утаанаас сална гэдэг маш том ажил юм.

 

 

Бид нийслэлийн хамгийн их утаатай хэсэг болох Сүхбаатар дүүргийн 12-р хороо буюу 32-ын тойрог орчмын 300 өрхөд туршилт хийх гэж байна. Тэр орчмын агаарт нь хүн амьдрахын аргагүй газар билээ. Хугацааны хувьд мэдээж утаа багасахаас өмнө хийж дуусгахаар төлөвлөж байна.

 

 

Үнэхээрийн хэрэг байна гэж төрөөс ойлговол бидэнд үйлдвэрлэх хүчин чадал бүрэн бий. Манайд бүх юм байна. Ийм төхөөрөмж гарна гэдэг эцсийн бүлэгт үүнийг хийх хүн, эрдэмтэн, инженер чухал. Манайд тийм сайн эрдэм олон бий.

 

 

Тийм ээ. Бид цаашид зөвхөн цахилгаанаар бус өдрийн цагаар сэргээгдэх эрчим хүч буюу нарны энерги ашиглан ажиллуулж болох талаар судлах төлөвлөгөөтэй байгаа.

 

 

Өдрийн сонин