Одоогоос таван жилийн Богдхан уулыг нүхэлж тунел гаргаж хотын агаарыг цэвэршүүлэх тухай асуудал яригдаж байв. Үнэхээр оновчтой гэмээр энэ санааг дэмжилгүй орхисонд одоог хүртэл харамсдаг. Учир нь хэд хэдэн давуу тал байсан юм. 1-рт хотын утаа багасна. 2-рт олон улсын нисэх буудал барих Хөшигтийн тал руу явах дөт бөгөөд оновчтой зам баригдах байсан. 3-рт Хотын иргэдийн хэт бөөгнөрөн суурьшихаас бага ч болов хамгаалж чадна гэдэг тооцоо гарч байсан юм. Гэвч энэ санаа дэвшүүлсэн эзэнтэйгээ хамт "чимээгүй" болсон юм. Ийнхүү хэлэх болсон шалтгаан нь тухайн үеийн ХХААЯ-ны дэд сайдын албыг хашиж байсан Л.Уламбаяр таалал төгсөв.

Гэтэл бид өнөөдөр Богдхан уулын дархан цаазат газрыг иргэд, аж ахуйн нэгж хэрхэн "нүхэлж", шавж байгаа тухай ярьж сууна. Богдхан уулын дархан цаазат газрын хязгаарлалтын бүст зөвшөөрөл авсан иргэн, аж ахуйн нэгжийн тоо хирээс хэтэрсэн тухай мэдээлж байна.

Дархан цаазат гээд байгаа тэр газарт ямар ч зөвшөөрөлгүй 313 байшин боссон байх юм.
 
Барьсан хойно буулгахгүй нь лав гэж бодож. Мөн 27 байгууллага газар ашиглах зөвшөөрлийг ном дүрмийнх нь дагуу авсан хэр нь зориулалтыг нь өөрчилж орон сууцны барилга барьжээ.

Улаанбаатар хотын цэвэр гэх агаартай тэр л газарт орон сууц баривал гайгүй ашиг олж болохыг тооцож. Зарим нь зөвшөөрөл авсан ч үйл ажиллагаа явуулаагүй байх жишээтэй.

Учир нь үнэ хүргэж зарах гэсэн нь тэр. Сонин болгоны буланд зөвшөөрөлтэй газар зарна гэдэг зар байдаггүй гэж үү. Залгаад асуухаар дам дамаа олон эзэнтэй. Үнэ нь 5-аар биш 10 бүр зуун саяар нэмэгдсэн байхыг нь яана. Нүхтийн аманд 76 иргэн зуслангийн зориулалтаар газар ашиглах зөвшөөрөл авчээ.

Тэд бүгд сайд, дарга нар. Энэ тухай өдөр тутмын хэвлэлд нэртэй устай барьсан байшинтайгаа гарсныг санаж байгаа байх. Богдхан уулын дархан цаазат газрын хязгаарлалтын бүсэд зөвшөөрөлгүй 20 аж ахуйн нэгж, Арцатын амны задгайд 56 айл өрх, Чулуутын амны Туул зөрлөгт 114 айл өрх, Зайсангийн ам, ХУД-ийн 11-р хороонд 400 айл өрх, Нүхтийн аманд 56 орчим айл өрх зуслангийн зориулалтаар газар ашиглаж байна.

Богдхан уулын дархан цаазат газрын Зайсан, Богино, Нүхт, Хүүш, Чандмана, Арцатын амуудад газар ашиглалтыг төлөвлөлтгүй олгосноос газрын даац хэтэрч хязгаарлалтын бүсийн экосистем алдагдаж байна. Тухайлбал: Зайсангийн аманд 152 иргэн, аж ахуйн нэгжид нэг дор төвлөрүүлэн аялал жуулчлалын зориулалтаар ямар ч төлөвлөлтгүйгээр газар олгосон. Энд тэнд хүний ялгадастай тааралдах энэ газарт хүн нь олдож, юун амрах нервтэйд буцмаар болжээ. Энэ нь Монгол улсын "Жуулчны баазын үйлчилгээний чанарын зэрэглэл, үндсэн шаардлага" MNS-4934-2002 стандартын жуулчны бааз хооронд 10 км байхаар заасан зай хэмжээ бүр ч байдаггүй. Энэ тухай яривал бараг инээд нь хүрэх биз. Нийслэлийн аудитын газраас гүйцэтгэлийн аудит хийж, дээрх хугацаанд газрын төлбөрийн орлогыг орон нутгийн төсвийн орлогод биш өөрийн байгууллагын үйл ажиллагааны орлого болгон төвлөрүүлснийг тогтоожээ.

Газрын тухай хуулийн 10-р зүйлийн 1, нэгдсэн төсвийн тухай хуулийн 10-р зүйлийн 10.1.3, татварын ерөнхий хуулийн 17 дугаар зүйлийн 10.14, Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн орлогоос байгаль орчмыг хамгаалах, байгалийг нөхөн сэргээх арга хэмжээнд зарцуулах хөрөнгийн хувь хэмжээний тухай хуулийн 3.4 болон 4.2 дэх заалтуудыг зөрчсөн гэж үзэн 190.0 сая төгрөгийн акт тогтоосныг Сангийн яамны холбогдох газарт танилцуулж албан ёсны хариу авч, Нийслэлийн төрийн сангийн орон нутгийн төсвийн 200000955 тоот дансанд төвлөрүүлсэн байна.

2010 оноос Нийслэлийн газрын албатай хамтран газар ашиглалтын төлбөр ногдуулалт, газрын гэрээг "Газрын тухай" хуулинд нийцүүлэн шинэчлэн хийх талаар хамтран ажиллахаар болжээ.

Байгаль орчин, Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, Эрүүл мэндийн Сайдын хамтарсан 2003 оны 90/168/127 тоот тушаалаар Зайсангийн аманд аялал жуулчлалын бүс хөгжүүлэх бүсчлэлийн ерөнхий төлөвлөгөөг баталсан байна. Энэ бүсчлэлийн ерөнхий төлөвлөгөөнд А-амралт, сувилал, жуулчлалын бүс, Б-Стратегийн хөрөнгө оруулалттай аялал, жуулчлалын бүс, В-Амралт үйлчилгээний бүс, Г-судалгаа, шинжилгээ сургалтын бүс, Д-Цэцэрлэгт хүрээлэн, түүх соёлын бүс, Е-Цэцэрлэгт хүрээлэн, спорт үйлчилгээний бүсүүдийг тогтоосон боловч түүний дагуу ерөнхий төлөвлөгөө боловсруулаагүй байна.

Богдхан уулын дархан цаазат газрын амуудад үндэсний хөгжлийн стратеги, хүний аюулгүй байдал, байгаль экологи, эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн тэнцвэрт байдлыг хангах, хот төлөвлөлтийн үндсэн зарчмыг баримтлалгүй, Улаанбаатар хотын хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөтэй уялдуулалгүй, худалдаа, үйлчилгээ, аялал жуулчлал эрхлэх дэд бүтцийн хангамж нөхцөлийг тооцолгүй, аялал, жуулчлалын зориулалтаар 391 иргэн, аж ахуйн нэгжид хэт хавтгайруулан, эмх замбараагүй газар ашиглах эрх олгожээ.

Богдхан уулын дархан цаазат газрын Зайсангийн аманд төлөвлөлтгүй, мөн Туул голын хамгаалалтын бүсэд газар олгосноос иргэн, аж ахуйн нэгжүүд голын гольдролын сайр, уулын үерийн усны жалгыг хааж хашаа барьсан, голын гольдролыг өөрчилж барилга барьснаас 2009 оны зун уулын ус буух үеэр авто зам, гүүр эвдэрч, байшин барилга усанд автсан, ихэнх иргэн, аж ахуйн нэгжүүд өөрийн эзэмшил газартаа ундны болон цэвэр усны хэрэгцээгээ хангахаар нэгээс хоёр худаг гаргасан, бохир усаа зөөврөөр зайлуулахаар тус тусдаа цооног хийхээр тооцож зураг төсөлдөө тусгасан, эдэлбэр газартаа гудамж, зам талбай, орц гарцгүй тулгаж хашаа барьснаас болж газар ашиглагч иргэн, аж ахуйн нэгжүүдийн хооронд маргаан үүсч, хүндрэл учирч байна. Ийнхүү шалтаглт хийх явцад өнгөрсөн жилүүдэд тус газраас хийсэн шалгалтаар илэрсэн байгууллага, аж ахуйн нэгж, иргэний газар ашиглалтын талаарх зөрчил, дутагдал арилаагүй харин ч даамжирсан байж.

Үүнд: ТХГН-т үйл ажиллагаа явуулж буй ААНБ-ууд нь олгогдсон газрын зориулалт өөрчилсөн, газар ашиглах гэрчилгээ, гэрээний хугацаа сунгуулаагүй, газрын төлбөр төлдөггүй, бусдад дамжуулсан, байгаль хамгаалах төлөвлөгөөгүй, орчны хяналт шинжилгээний хөтөлбөргүй, БОЯ, ТХГН-ын хамгаалалтын захиргаанд тайлагнадаггүй, ус ашиглах гэрээгүй, усны төлбөр төлдөггүй зэрэг зөрчлүүд нийтлэг бөгөөд арилаагүй хэвээр байна.

Дархан цаазат Богдхан уулын Зайсангийн аманд аялал жуулчлалын зориулалтаар газар ашиглах эрх авчихаад ТХГН-ын тухай хуулийн хориглох заалт зөрчин, зориулалт өөрчлөн орон сууцны барилга болгон барих, улмаар иргэдэд үл хөдлөх хөрөнгө болгон худалдах үйл ажиллагаа үргэлжлэн явагдаж байгаагийн дээр барилгын суурийн ажил эхлүүлсэн зөрчил ч хэд хэд илэрчээ.

Өмнө дурьдсан "Богдхан уулын ДЦГ-ын Зайсангийн амыг 2015 он хүртэл хөгжүүлэх ерөнхий төлөвлөгөө" нэртэй Зайсангийн амны аялал жуулчлалын бүс хөгжүүлэх ерөнхий төлөвлөгөөний бүсчлэлийг баталсан байдаг.

Уг ерөнхий төлөвлөгөөний бүсчлэлийг дагаж гарсан менежментийн төлөвлөгөө байхгүй байхад, 2008 он хүртэл ажиллаж байсан үе үеийн Байгаль орчны сайдууд, 2004 оноос эхлэн УМХГ-аас удаа дараа тавьсан шаардлагыг хэрэгжүүлэлгүй, иргэн, аж ахуйн нэгжид нэмж аялал жуулчлалын зориулалттай газар олголтыг эмх замбараагүй хийсээр иржээ. Гурван сайдын хамтарсан тушаалыг үндэслэн гаргасан Байгаль орчны сайдын 2003 оны 164 дүгээр тушаалаар ТХГН-т газар ашиглах зөвшөөрөл авсан аж ахуйн нэгжийн ерөнхий төлөвлөгөөг БОЯ-ны Төрийн нарийн бичгийн дарга батлахаар заасан. Гэтэл аялал жуулчлалын цогцолбор байгуулах нэрээр орон сууцны барилга барихаар ерөнхий төлөвлөгөөндөө тусгасан байтал БОЯ-ны төрийн нарийн бичгийн дарга Я.Адьяа гарын үсэг зурж зөвшөөрөл өгч байжээ.

Дээрх ерөнхий төлөвлөгөөний дагуу газар ашиглах зөвшөөрөл авсанаар аялал жуулчлалын цогцолбор байгуулах нэрээр орон сууцны барилга барьж ТХГН-ийн тухай хуулийн 11.7, 12.5 заалтууд болон ДЦГ-ын хамгаалалтын нийтлэг горимыг зөрчиж эхэлсэн гэж үзэх үндэслэлтэй 2004 оноос аж ахуйн нэгжүүд орон сууцны томоохон цогцолбор барьж, зарим нь ашиглалтад ороод байна. Өөрөөр хэлбэл иргэдэд худалдан үл хөдлөх хөрөнгийн бүртгэлд бүртгэгдэн айл, өрх амьдрах болсон байна.

Дээрх орон сууцны цогцолборуудтай иргэд барьцаж гэр, хашаа барих зөрчил улам нэмэгдэх болжээ. Үүгээр тогтохгүй Монгол улсын тусгаар тогтнолын түүхэн дурсгал болж сүндэрлэн байдаг Зайсан толгойн бэл хормойг тойруулан өгсүүлж, мөн Зайсан голын сав газрыг хамруулан газар олголт хийж хашаа барьсан байгаа нь уг толгойн байгалийн тогтоц, төлөв байдалд заналхийлэн удахгүй ухаж эхлэхэд бэлэн болжээ. Зайсан толгой нь "Соёлын өвийг хамгаалах тухай" хуулийн 3.1.17-д заагдсан түүх, соёлын дурсгалт цогцолбор газарт хамаарагдах бөгөөд мөн хуулийн 17.6, 17.7 дахь заалтууд зөрчигдөж, түүх, соёлын дурсгалт цогцолбор газрын хамгаалалтын бүсэд байшин, барилга барих, түүх, соёлын дурсгалт зүйлд хохирол учруулахуйц үйл ажиллагаа явуулахыг хориглоно гэсэн заалт зөрчигдөхөөр байна.

Мөн Нүхтийн аманд нийт 131 айл өрх зуслангийн зориулалтаар газар ашиглаж байгаа нь "ТХГН-ын тухай" хуулийн 12.9. дэхь "өвөлжөө, хаваржаа, намаржаа, зуслангийн барилга байгууламж барих" гэсэн хориглох үйл ажиллагааг зөрчсөн бөгөөд тэдгээрийн 76 иргэн зуслангийн зориулалтаар газар ашиглах зөвшөөрөлтэй, 55 нь зөвшөөрөлгүй байна. Эдгээр айл өрх газар ашиглаж эхэлснээс хойш гаргасан БОС-ын 2008 оны 08 дугаар сарын 13-ны өдрийн 271 дугаартай тушаалаар батлагдсан " Богдхан уулын дархан цаазат газрын Нүхтийн аманд зуслангийн зориулалтаар газар ашиглах түр журам" нь "ТХГН-ынтухай" хуулийн 12.9. дэх заалтыг зөрчсөн, хуульд нийцээгүй журам болсныг мэргэжилтнүүд хэлж байна.

Энэ бүгдийн эцэст хууль хяналтын байгууллагынхан зохих шат шатныхаа арга хэмжээг авах тухайгаа мэдэгдэж байна. Гэрээ хийгээгүй, газрын төлбөр төлөөгүй, кадастрын зураг хийлгэж газрын мэдээллийн санд бүртгэгдээгүй иргэн, аж ахуйн нэгжүүдийн газар ашиглах эрхийг цуцлах хууль эрх зүйн үндэслэл бүрдсэн гэж үзэж байгаа аж. Цаашид Дархан цаазат Богдхан уулын барилгажих газрын хилийг дахин тогтоож, улмаар тэнд үйл ажиллагаа явуулж буй иргэн, аж ахуйн нэгжүүдэд дархан цаазат газрыг гал усны аюул, байгаль орчныг харж хамгаалах талаар үүрэг хүлээлгэж ажиллах шаардлагатай яах аргагүй тулгарч байна.