Оюутолгой, Тавантолгой хэмээн орилолдож, жагсаж цугласаар тав зургаан жил өнгөрөхөд vзээд буцаагаад өгье гэсэн ч өчvvхэн төдий харагдах vр дvн гарсангvй, хэзээ ч эргэн vл ирэх урт хугацаа, дахиад хэзээ олдох нь бvv мэд дэндvv сайхан боломжуудыг л vvрд алджээ. Vл ойлголцлын манан дунд vрэгдэл чирэгдлээс өчvvхэн төдий өөрийг vл авчрагч ийм явдал одоо барилгын салбарт бас дахин давтагдах гэж байгаа юм биш биз дээ, арай?

Яг юу болоод, цаашид болох гээд байгааг мэдэх санаатай барилгын салбарт ажилладаг зарим хvмvvстэй уулзлаа. Саяхан л барилга барих газар олох гэж, барьсан барилгаа нэгнээсээ өрсөн борлуулах гэж "уран мэхийг уралдуулж" байсан барилгын олон компаниудын байдал шал өөр болчихож. Монголын барилгын vндэсний ассоциаци гэдэг төрийн бус байгууллага байгуулаад ажиллаж буй аж. Бvгдээрээ нийлж жагсаал цуглаан хийх талаар ярилцаж байгаа нь ч vнэн бололтой. Хvмvvс зовлон бэрхшээл vзээд эхлэхээрээ л нэгдэн нийлж эхэлдэг гэсэн vг бий. Тэгвэл манай барилгачдыг нэгтгэх болсон тэр зовлон бэрхшээл нь юу вэ?

Барилгын компаниудыг бид мөнгө хөрөнгө нь багтаж ядсан, дур зоргоороо загнасан, жаргал нь дэндсэн тусгайдаа хvмvvс мэт төсөөлөх нь элбэг. Амьдрал дээр тийм биш ажээ. Олонхи барилгын компаниуд vлэмж хэмжээний өр зээлийн дарамтанд орж, тvvнээс гарах арга зам бараг мухардсанаас энэхvv дарамт өдрөөс өдөрт улам нэмэгдэж байгааг нотлох бодит баримт жишээ элбэг байна. Манай улсын бvх л салбарын бизнес эрхлэгчдийн нэгэн адил тэд ч богино хугацаатай, өндөр хvvтэй зээлийг арилжааны банкуудаас авч урт хугацааны vйлдвэрлэлийн vйл ажиллагаагаа санхvvжvvлж иржээ. Энэ бол ямар ч төрлийн бизнесийн урсгал зардлыг vлэмж өсгөхийн зэрэгцээ өндөр эрсдэл дагуулдаг гэдгийг хэн бvхэн мэднэ. Тэдгээр эрсдлийн нэг нь бараа эргэлтийн хугацаа удаашрах явдал. Өөрөөр хэлбэл угаас харьцангуй удаан хугацааны технологийн циклтэй барилгын борлуулалт удаашрах юм бол гvйцэтгэгч тэр хэмжээгээр санхvvгийн алдагдал шууд хvлээнэ гэсэн vг.

Тэгвэл өдгөө манайд барилгын борлуулалтын хугацаа удаашрах бус бvр таг зогссон нь аюулын харанга дэлдэж байна. Танай борлуулалт чинь зогсчихсон юм бол бид зээлийнхээ хvvг бас зогсооё доо гэх банк харамсалтай нь даанч байхгvй учраас барилгын компаниудын алдагдал cap өдөр, цаг минуттай уралдан тасралтгvй өссөөр байх нь ойлгомжтой. Яагаад ийм болов? Vvний шалтгааныг учир мэдэх хvмvvс хэдэн хэдэн талаас нь тайлбарлаж байна. Мэдээж хэрэг, анхдагч шалтгаан нь дэлхий даяар нvvрлээд буй санхvvгийн глобал хямрал. Сvvлийн 5 жилд барилгын нийлvvлэлтийн зах зээлд тулгарсан хамгийн бэрхшээлтэй хvчин зvйлvvд, тухайлбал дэлхийн зах зээлд тодорхой хугацаанд vргэлжилсэн тvvхий эд болон барилгын vндсэн материалуудын vнийн өсөлт, тvvнийг залган vvссэн санхvv-эдийн засгийн хямрал, тэрхvv хямралаас улбаалсан санхvvгийн эх vvсвэрийн хомсдол зэрэг нь барилгын салбарын хөгжлийн хурдцыг сааруулж, зарим нэгийг нь дампуурахад хvргэжээ.

Өнгөрсөн жилvvдэд орон сууцны vнэ огцом өсөж vvнийг эдийн засагчид болон улс төрийн хvрээнийхэн янз бvрээр тайлбарлаж, ингэхдээ зарим нь vнэн бодит шалтгааныг олохыг хичээж байсан бол зарим хvмvvс өөрийн улс төрийн юмуу бусад vл мэдэгдэх зорилго сонирхолд нийцvvлэн vндэслэл муутай мэдээлэл хийж байсан нь ч бий. Хамгийн бодитой шалтгаан бол импортын, тэр тусмаа хоёр хөрш орны барилгын материалын vнийн өсөлт байв. Жишээлэхэд, өнөөдөр 600-700 ам.доллар байгаа арматур төмөр тонн нь 1200 ам.доллар, тонн нь өдгөө 50-60 ам.доллар байгаа цементийн vнэ 150 ам.доллар хvрч байж. Тvvнээс гадна газрын vнийн өсөлт, барилгыг дэд бvтцийн нэгдсэн сvлжээнд холбох нэмэгдэл зардал, тvлш шатахууны vнийн болон ажиллагсдын цалин хөлсний өсөлт гээд олон хvчин зvйлvvд нөлөөлжээ.

Барилгын vнэ өсөхөд шууд нөлөөлдгөөс гадна бизнес эрхлэгчдэд цаг хугацааны алдадал болон сэтгэл санааны хvнд дарамт учруулж ирсэн "сонирхолтой" баримт олон байдгийн нэгийг хэлье. Газрын тухай хуулиар барилга барих газрыг дуудлага худалдааг зар юмуу төсөл сонгон шалгаруулах журмаар олгодог гэж байгаа. Дуудлага худалдаанаас гадна мөн иргэд, аж ахуйн нэгжvvдийн эзэмшлийн газрыг худалдан авч, өөрийн нэр дээр шилжvvлэх замаар олж авсан газар дээрээ, эсвэл сонгон шалгаруулсан төслөөр барилга барихад зөвшөөрөл авах, зураг төсөл батлуулахаас эхлээд барилга эхлэх, ашиглалтанд өгөх хvртэл төр, орон нутгийн захиргаа, хяналтын байгууллагуудаас нийт 114-124 хvн оролцож гарын vсэг, зөвшөөрөл өгдөг ба эдгээр гарын vсгийг бvрдvvлэхэд 6-18 cap шаардагддаг байна. Энэ болгонд мөнгө урсана. Нийслэлийн Мэргэжлийн Хяналтын Газар барилгын зураг хянаж эрvvл ахуйн дvгнэлт бичиж өгөхдөө 15.0 мянган төгрөг авдаг байхад Онцгой Байдлын Ерөнхий Газрын галын байцаагч өнөөх зургийг хянахдаа 150.0 мянган төгрөгийн буюу 10 дахин өндөр хураамж авдаг нь ойлгомжгvй. Нийслэлийн Барилга, Хот Байгуулалт Төлөвлөлтийн Газар ерөнхий төлөвлөгөө батлахад 1500.0 мянган төгрөгийн хураамж авдаг бөгөөд өмнө нь аж ахуйн байгууллага байхдаа мөрддөг байсан энэ тарифыг одоо захиргааны байгууллагын статустай болсон хэрнээ мөрдсөөр "барилгын компаниудын турах энэ газрын таргалах хоёр тэнцсээр" л байгаа гэнэ.

Монголбанк мөнгөний хатуу бодлого хэрэгжvvлсэн нь мөн ч оновчтой сайн ажил боллоо, тэгээгvй бол Монгол Улс өдийд юу болох байсныг хэлэхэд ч бэрх хэмээн өөрийгөө магтан дуулсаар л байгаа. Гэвч барилгын салбарыг мухардалд оруулах гол шалтгаан нь энэ болсон гэж тус салбарынхан хэлж байна. Оронд нь ямар арга хэмжээ авахаа бодож төлөвлөөгvй байж шууд л барилгын компаниуд буюу нийлvvлэгчид, нөгөө талаас худалдан авагчид буюу иргэдэд арилжааны банкуудад олгож байсан урт, богино хугацаатай зээлийг бvр мөсөн зогсоосноос болж энэ зах зээл дээрх амьдрал "амьсгал хураажээ". Vр дvнд нь улсын хэмжээнд 35000 орчим айлын 450 орон сууцны барилга дуусаж амжилгvй зогссон болох нь 2009 оны 5-p сард хийгдсэн бvрэн бус судалгаагаар тогтоогджээ. Эдгээр дуусаагvй барилгын зах зээлийн vнэлгээ 1.0 триллион орчим төгрөг болох бөгөөд энэ их хэмжээний мөнгө эдийн засгийн эргэлтээс гарч vхмэл хөрөнгө болсон гэсэн vг юм. Нэгэнт банк зээл өгөхөө больсон болохоор орон сууц худалдан авах тэнхэлтэй хvн байхгvй болж, худалдан авагчгvй болсон болохоор барилгын компаниуд орлогогvй болж, орлогогvй болохоор зээл, зээлийнхээ хvvг төлөх тэнхэлгvй болж, харилцагчид нь мөнгө оруулахаа байсан болохоор банкуудын тамир тэнхээ барагдах тийшээ хандаж. Аргагvй юм.

Арилжааны банкуудаас барилгын салбарт олгосон зээлийн хэмжээ нь тэдний нийт зээлийн 20% буюу 540,0 тэрбум гаруй төгрөгт хvрч байсан бөгөөд мөнгөний энэ урсгалыг зогсоосон нь амьтнаар бол артерийн судсыг нь тасалснаас өөрцгvй юм. Ийм vзэгдлийг чөтгөрийн тойрог гэж нэрлэдэг. Чөтгөрийн тойрогт нэг л орчихвол гарахад маш их бэрхшээлтэй байдаг тул боловсролтой ухаантай хvн, бодлоготой зорилготой улс орон ийм байдалд орохоос зайлсхийж чаддаг юм байна. Харин бид яав?

Мөнгө төгрөг элбэг дэлбэг байх сайхан цагт бодлоготой бодлогогvй яаж ийгээд амьдраад байдаг бол санхvv мөнгөний хомсдол нvvрлээд ирэх vед бодлого, тэр тусмаа ухаалаг бодлого, тvргэн шуурхай vйл ажиллагаатай баймааж бэрхшээлээс хохирол багатай гарах учиртай атал манай төр засаг яах гэж байгаа нь мэдэгдэхгvй мунгинаж цаг алдсаар байгаад чөтгөрийн тойрогт бvрэн орж байх шиг байна. Товчоор хэлэхэд бид санхvv мөнгөний хомсдол гэхээсээ илvv бодлогын хомсдолд нэрвэгдсээр байна. Vvний золиос нь өдөр болгон та бидний нvдний өмнө сэрийх дуусаагvй барилгууд, зээлийн дарамтанд шаналах барилгын компаний эзэд, ажилгvй, цалингvй санаашрах олон мянган барилгачид, орон сууц мөрөөдөн ганихрах хэдэн зуун мянган айл өрхvvд юм.