Монгол Улсад газар өмчлүүлэх хууль гарснаас хойш иргэдийн дунд газрын болон барилгын маргаан тасарсангүй. Үүнд гадаадын иргэн заавал хутгалддаг болж. Гадаадын иргэд Монгол Улсын хууль тогтоомж зөрчиж буйг таслан зогсоож, тэднийг албадан гаргах хуульд заасан үндэслэлийн талаар ХЗҮХ-ийн Эрүүгийн эрх зүй, криминологийн секторын эрдэм шинжилгээний ажилтан, магистр Г.Оюунболдтой ярилцлаа.

 

-Гадаадын иргэн Монгол Улсын хууль тогтоомж, олон улсын гэрээгээр тодорхойлсон эрх, эрх чөлөөг Монгол Улсын эрх ашиг, тус улсын иргэний болон бусад хүний эрх, хууль ёсны ашиг сонирхолд харшаар эдэлж болохгүй. Гадаадын иргэнийг Монгол Улсаас албадан гаргах үндэслэл бий. Монгол Улсад хүчин төгөлдөр бус эсвэл хуурамч баримт бичгээр орж ирсэн, оршин суух хугацаа дууссан ч тус улсаас гарч явахаас зайлсхийж, Монгол Улсад оршин суух зөвшөөрлийг хүчингүй болгосон буюу буцаан авсан ч тухайн гадаадын иргэн тус улсаас гарч явахаас зайлсхийсэн, эрх бүхий байгууллагын зөвшөөрөлгүй хөдөлмөр эрхэлж, ирсэн зорилгоосоо өөр үйл ажиллагаа явуулбал, мансууруулах эм, сэтгэцэд нөлөөт бодисын эргэлтэд хяналт тавих тухай хуулиар хориглосон үйл ажиллагаа явуулбал, хүний дархлал хомсдлын вирусын халдвар, дархлалын олдмол хомсдолоос сэргийлэх тухай хуулинд заасан үндэслэл бий болсон бол гэж тодорхой заасан. Гадаадын иргэн албадан гаргах шийдвэрийг ГИХАЭА, хил хамгаалах болон цагдаагийн байгууллага хамтран гүйцэтгэнэ.

Зохих зөвшөөрөлгүй барилга барихдаа гаражийн хананд цууралт үүсгэж чанар алдагдуулсан бол энэ нь захиргааны зөрчил. Харин үүний улмаас их хэмжээний хохирол учирсан буюу цаашид үйл ажиллагаа явуулах боломжгүй хохирол учирсан бол Эрүүгийн хуулинд заасан гэмт хэрэг. Иймд энэ гэмт хэрэг зөрчлийн улмаас хохирол учирсан гэж үзвэл холбогдох хууль, хяналтын байгууллагад гомдлоо гарган шийдвэрлүүлнэ.

 

-Гадаадын иргэний зорилгыг Монгол Улсын визний ангиллаар тогтооно. Жишээ нь “Т” ангиллын визийг гадаадын хөрөнгө оруулагч, гадаадын хөрөнгө оруулалттай аж ахуйн нэгж, төлөөлөгчийн газарт удирдах албан тушаалтанд олгодог. Гадаадын хөрөнгө оруулагчийн зорилгыг үйл ажиллагааны чиглэлээр тодорхойлж, чиглэлийг гадаадын хөрөнгө оруулалттай аж ахуйн нэгжийн гэрчилгээ, татварын ерөнхий газар бүртгүүлсэн байдал, аж ахуйн нэгжийн дүрмээс тодруулна. Тусгай зөвшөөрлийг хуулийн дагуу авч гадаадын хөрөнгө оруулалттай аж ахуйн нэгжийн гэрчилгээнд тэмдэглэл хийсэн байна. “Эдийн засгийн бүх төрлийн үйл ажиллагааны ангиллыг батлах тухай” чиглэлийн дагуу үйл ажиллагаа явуулах зөвшөөрөл өгдөг. Барилга барих, худалдаа эрхлэх нь хоёр өөр үйл ажиллагаа. Гэтэл зарим Солонгос иргэн монголд явуулж буй үйл ажиллагааны төрөл, салбараа ялгахгүй, санаатай будилуулж, хууль зөрчдөг.

 

-Гадаадын хөрөнгө оруулагчийн үйл ажиллагааны зорилго, чиглэлийг Гадаадын хөрөнгө оруулалт, гадаад худалдааны агентлагийн өгсөн үйл ажиллагааны зөвшөөрөл заасан гэрчилгээгээр тодорхойлно. Хэрэв өөр үйл ажиллагаа эрхэлж, чиглэлээ өөрчлөх бол тусгай зөвшөөрлөө хуулийн дагуу авч уг гэрчилгээнд тусгайлан тэмдэглэл хийнэ. Худалдаа, үйлчилгээ эрхлэх зөвшөөрөлтэй гадаадын хөрөнгө оруулагч орон сууцны барилга баривал энэ нь үйл ажиллагааны зорилгоо өөрчилсөн хэрэг. Ингэвэл ГИХАЭА хуулийн заалт үндэслэн албадан гаргахыг ХЗДХЯ-ны сайдад тавина. Гадаад худалдаа эрхлэх зөвшөөрөлтэй компани барилгын үйл ажиллагаа явуулахдаа ЗТБХБЯ-наас барилга угсралтын үйл ажиллагаа эрхлэх тусгайлсан зөвшөөрөл авна. Зөвшөөрөлгүй бол зорилгоосоо өөр үйл ажиллагаа явуулсан гэсэн үг. Барилгын тухай хуулинд барилгын ажил гэдэг нь бүх төрлийн барилга байгууламж барих, өргөтгөл, шинэчлэл, засварын ажил хийх, тоног төхөөрөмж суурилуулахыг хэлдэг. Манайд аялал жуулчлалын визээр орж ирсэн гадаадын иргэн өөр үйл ажиллагаа явуулж, эсвэл дотоод, гадаад худалдаа үйлчилгээ эрхлэх нэрээр өөр үйл ажиллагаа явуулах нь “зорилгоосоо өөр үйл ажиллагаа явуулж” буй хэлбэр. Иймд гадаадын иргэнийг Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээс албадан гаргах хангалттай үндэслэл болно.

 

-ГИХАЭА гадаад улсын иргэнийг албадан гаргахыг өөрөө санаачлан шууд гаргаж болно. Цагдаа, шүүх, тагнуул, эрүүл мэндийн байгууллагаас ирсэн хүсэлт, шаардлага, мэдээлэл, шийдвэр үндэслэн, мөн иргэдийн гаргасан өргөдөл гомдол, шаардлага, мэдээлэл, хүсэлтээр албадан гаргана. Монгол Улсад хувийн хэргээр удаан хугацаагаар, байнга оршин суугч, цагаач гадаадын иргэн нь хөдөлмөрийн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв буюу түүний эрх олгосон байгууллагын зөвшөөрөлтэй хууль тогтоомжийн бусад актаар хориглосноос өөр ажил, албан тушаал эрхлэх, гэрээ, хэлэлцээрийн дагуу Монголд үйл ажиллагаа явуулж буй төрийн, ТББ, олон улсын байгууллага, аж ахуйн нэгжийн төлөөлөгчийн газарт ажиллах, аж ахуйн нэгж байгуулан үйлдвэрлэл, үйлчилгээ явуулж болно. Гадаадын иргэний хөдөлмөр нь “Хөдөлмөрийн тухай” хууль, “Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай” , “Ажиллах хүч гадаадад гаргах, гадаадаас ажиллах хүч, мэргэжилтэн авах тухай” , “Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих тухай” хуулиар зохицуулдаг. Тухайлбал, Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт аялал жуулчлалын ангиллын визээр орж ирсэн БНХАУ-ын иргэд барилгын ажил хийж байгаа нь эрх бүхий байгууллагын зөвшөөрөлгүй хөдөлмөр эрхэлсэн гэсэн үг.

 

-Гадаадын хөрөнгө оруулалт, гадаад худалдааны агентлаг нь гадаадын хөрөнгө оруулалттай аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагааг түр буюу бүрмөсөн зогсоох эрхтэй. Мөн гадаадын хөрөнгө оруулагч, монголын хөрөнгө оруулагчийн хооронд, гадаадын хөрөнгө оруулагч, монголын хуулийн этгээд, хувь хүний хооронд гадаадын хөрөнгө оруулалт, гадаадын хөрөнгө оруулалттай аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагаатай холбогдон үүссэн маргааныг Монгол Улсын олон улсын гэрээ, талуудын хооронд байгуулсан гэрээнд өөрөөр заагаагүй бол Монгол Улсын шүүх шийдвэрлэх юм.

 

-Барилга байгууламж барихад хүний ажиллаж, амьдрах таатай нөхцөл бүрдүүлж, эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөгүй, аюулгүй байдлыг ханган, шаардлага хангасан зураг төслийн дагуу барьж, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэний хэрэгцээ хангасан, зэргэлдээ барилгын ашиглалтын хэвийн нөхцөл байдлыг алдагдуулахгүй, үйлдвэрлэлийн гоо зүй, байгаль орчны нөхцөл, шаардлагад нийцүүлнэ. Улсын стандарт, дүрэм ёсоор барилга барьж буйг зураг, технологи, хөндлөнгийн хяналтаар баталгаажуулах ёстой.

 

-Барилгын тухай хуулинд “барилгын захиалагч” гэж хөрөнгө оруулагчийг итгэмжлэлээр төлөөлж зураг төсөл боловсруулах, материал бэлтгэн нийлүүлэх, барилгын ажлын үе шат, гүйцэтгэлд хяналт тавих, тухайн барилгыг хүлээн авах ажлыг зохион байгуулах үүрэг хүлээсэн мэргэжлийн хүн, хуулийн этгээдийг хэлнэ гэсэн учраас тухайн гадаадын хөрөнгө оруулалттай аж ахуйн нэгж нь захиалагч байх эрхгүй. Захиалагч нь барилгын салбарын мэргэшсэн хүн, хуулийн этгээд байх ёстой. Гадаадын иргэн зохих зөвшөөрөлгүй барилга баривал Захиргааны хариуцлагын тухай хуулийн дагуу зөрчил гаргаж буй хэрэг. Зохих зөвшөөрөлгүй барилга угсралт, барилгын зураг, төсөл зохиох, барилгын хийц, эдлэл, материал үйлдвэрлэхэд барилга, байгууламжийн тогтвортой бат бөх чанарыг алдагдуулах зэргээр барилга, хот байгуулалтын журам зөрчсөн нь эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээргүй бол зөрчил гаргасан иргэнийг 40000 хүртэл, албан тушаалтанг 1000-50000, байгууллага, аж ахуйн нэгжийг 50000-250000 төгрөгөөр торгоно. Барилга барьж буй аж ахуйн нэгж, байгууллагын эзэн, эрх баригч, түүнчлэн барилгын чанарт хяналт тавих үүрэг бүхий албан тушаалтан чанар муутай, дутуу болон баталсан зураг төсөлд тохироогүй барилга барьсан буюу ашиглалтад хүлээлгэн өгснөөр их хэмжээний хохирол учирсан бол 251-500 цаг хүртэл хугацаагаар албадан ажил хийлгэх, эсхүл таван жил хүртэл хугацаагаар хорих ял шийтгэх юм. Энэ нь заавал барилга барьж дуусгасны дараа эрүүгийн хэрэг үүсгэнэ гэсэн үг биш. Гэмт хэргийн улмаас их хэмжээний хохирол учирсан нь захиргааны зөрчлөөс ялгах гол шинж. Гэмт хэрэг үйлдэх үед мөрдөж буй хууль тогтоомжид заасан нэг сарын хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг 125-200 дахин нэмсэнтэй тэнцэх хэмжээг их хэмжээ гэж үзнэ.

 

-Bиз нь дипломат, албан, энгийн гэсэн зэрэгтэй, орох, орох-гарах, гарах, гарах-орох, дамжин өнгөрөх зориулалттай, нэг, хоёр, олон удаагийн гэсэн ялгаатай. Тухайн гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүний Монгол Улсын хилээр нэвтрэх зорилгыг заасан ангилалтай, үйлчилж эхлэх хүртэл хүчинтэй байх болон үйлчлэх хугацаатай байна. “D” зэргийн визийг дипломат паспорттай гадаадын иргэн, НҮБ-ын албан тушаалтанд, “А” зэргийнхийг албан паспорттай гадаадын иргэн, НҮБ-ын албан тушаалтанд, УИХ-д суудал бүхий намын урилгаар ирэх мөн Засгийн газар хоорондын гэрээ, хэлэлцээрийн дагуу тус улсад ажиллах албан болон энгийн паспорттай гадаадын иргэнд, “Е” зэргийнхийг энгийн паспорттай, буцах үнэмлэхтэй гадаадын иргэн, зорчих үнэмлэхтэй харьяалалгүй хүн, Монгол Улс хүлээн зөвшөөрөөгүй нутаг дэвсгэрийн харьяат нарт. “D” ангиллын визийг cурч, жуулчлах, шашны байгууллагын шугамаар, хувийн хэргээс бусад зорилгоор тус улсад зорчих, оршин суух дипломат паспорттай гадаадын иргэн, НҮБ-ын албан тушаалтанд, “OU” ангиллынхыг хувийн хэргээр зорчихоос бусад зорилгоор ирэх НҮБ, түүний төрөлжсөн байгууллага, олон улсын байгууллагын шугамаар ирэх энгийн паспорттай гадаадын иргэнд олгоно. “Т” ангиллын визийг гадаадын хөрөнгө оруулагч, аж ахуйн нэгж, төлөөлөгчийн газарт ажиллах удирдах албан тушаалтанд, “HM” ангиллынхыг хэвлэл, мэдээллийн ажлаар зорчих, оршин суух албан болон энгийн паспорттай гадаадын хэвлэл, мэдээллийн байгууллагын ажилтанд, “O” ангиллынхыг ТББ, олон улсын хүмүүнлэгийн байгууллагын шугамаар зорчих, оршин суух албан болон энгийн паспорттай гадаадын иргэнд, “В” ангиллынхыг ажил хэргийн шугамаар зорчих гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүнд, “S” ангиллынхыг суралцах, мэргэжил дээшлүүлэн дадлага хийх, эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажил хийхээр ирэх гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүнд, “J” ангиллын визийг тус улсад жуулчлахаар ирэх гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүнд, “HG” ангиллынхыг тус улсад хөдөлмөрийн гэрээгээр ажиллах гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүнд, “SH” ангиллынхыг шашны байгууллагын шугамаар зорчих, оршин суух гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүнд, “TS” ангиллынхыг тус улсад цагаачлах зөвшөөрөл авсан гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүнд, “Н” ангиллынхыг ГИХАЭА, аймгийн Засаг даргын Тамгын газраас олгосон Монгол Улсад хувийн хэргээр зорчих, урилгаар ирэх гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүнд, тус улсын иргэнтэй гэр бүл болж Монгол Улсын гэрлэлтийн гэрчилгээ авсан бөгөөд хувийн хэргээр ирэх гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүнд олгоно. Зарим хөрөнгө оруулагч Монголд удаан хугацаагаар суурьших бололцоо олгодог “Т” ангиллын виз авалгүй, 30 хоногийн хугацаатай олгодог жуулчлалын “J” ангиллын визээр түр хугацаагаар Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт байнга орж гарч буй үйлдэл нь ГИХАЭА албадан гаргах хууль зүйн үндэслэл болно.

 

-Сүүлийн үед бусдын амь насанд заналхийлж, айлган сүрдүүлэх байдал нэлээд гарах болсон. Үүнтэй холбоотой Монгол Улсын Эрүүгийн хуулинд “Бусдын эд хөрөнгийг авахаар далайлган сүрдүүлэх” гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнийг заасан бий. Үүнд Эрүүгийн хэргийн “Өмчлөгч, эд хөрөнгийг итгэмжлэн хариуцаж, хамгаалж буй этгээд, тэдний ойр дотны хүмүүст хүч хэрэглэх, нэр хүндийг нь гутаасан мэдээ баримт тараах, эд хөрөнгийг нь устгахаар заналхийлж эд хөрөнгө, эсхүл түүнийг өмчлөх эрхийг шилжүүлэн өгөхийг шаардвал хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг 51-250 дахин нэмсэнтэй тэнцэх төгрөгөөр торгох, гурваас дээш зургаан сар хүртэл хугацаагаар баривчлах, эсхүл гурван жил хүртэл хугацаагаар хорих ял шийтгэнэ. Хэргийг давтан бүлэглэж, урьдчилан үгсэж тохиролцсон бүлэг, урьд нь хулгайлах, булаах, дээрэмдэх гэмт хэрэгт шийтгүүлсэн этгээд үйлдсэн, их хэмжээний эд хөрөнгө авахаар сүрдүүлсэн бол эд хөрөнгө хураах буюу хураахгүйгээр 3-5 жил хүртэл хугацаагаар хорих ял шийтгэнэ. Иймд эд хөрөнгийг чинь авахаар заналхийлсэн асуудлаараа цагдаагийн байгууллагад гомдол гарган шийдвэрлүүлэх боломжтой.