Монгол улсад Богд хааны зарлигаар байгуулагдсан сум бол өнгөрсөн жил зуун жилийнхээ ойг тэмдэглэсэн Дорноговь аймгийн Замын-Үүд сум юм.

 

Хэмжээгүй эрхэт IХ Богд Жавзандамба улс гүрэн тусгаар байхын учрыг эдүүгээгийн мулгуу биднээс түрүүлж мэлмий таалсан тул Түшээт хан аймгийн Зул гүний хошууны Үүдийн худаг гэдэг газар гаалийн хороо байгуулж, гааль хураан шалган өнгөрүүлэх газрыг байгуулсан нь туурга тусгаар Монгол улсын хөгжилд хувь нэмрээ өгнө гэдэгт өнгөрсөн зууны ядуу монголын сүүлчийн эзэн хаан мэдэж байж.

 

Түүгээр ч барахгүй гадаад дотоодын аянчин гийчин монгол орноор дайран өнгөрөхдөө төөрч будилахгүйн тулд нийслэл Хүрээнээс төмөр утсан зам татсан гэдэг. Энэ замаар хоол хүрнс,гурил будаа ,торго дурдан, нар хамба нандин чавга, цэрэг цуух сайн муу юу эс цуваа аж.

 

Гэхдээ энэ зам Евороп Азийг холбож байсан нь нууц биш .Сүүлийн зуунд Замын-Үүдэд бүтээн байгуулсан   зүйл бол төмөр зам. Энэ зам монгол улсын хөгжилд асар их тус болсон. Тэгвэл Замын-Үүдийг хөгжүүлэхийн тулд манай төр засаг бурхантай гэрлэж, бугтай сүй тавихад ч бэлэн байна. Өнгөрсөн зууны ердийн хөсөг, чийчаан түүх болж галт тэрэг өндөр хүчдэл, хурдны зам байгуулах нь нийгмийн хэрэгцээ улс төрийнхнөөр бол шаардлага болоод байна.

 

Бүр тодорхой хэлбэл хилийн боомт, худалддааны чөлөөт бүс байгуулах шаардлагатай ажээ.

Өнгөрсөн сард Замын-Үүдэд боомтод суугаа засгийн гзарын онц бүрэн эрхэт төлөөлөгчийн ивээл дор болсон “Монгол улсын хөгжил Замын-үүдээс эхэлнэ” уриан дор болсон ”ЗАМЫН-ҮҮД БИЗНЕС ФОРУМ-2009” анхдугаар чуулга уулзалтанд оролцсон гадаад дотоодын хөрөнгө оруулагчдыг хоёр боомтын удирдлага хоёр хотын өнөөгийн хөгжилтэй харьцуулан   танилцуулах аялал зохион байгуулсан нь илүү үр өгөөжтэй болсныг дурдах нь зүйтэй. Тус чуулга уулзалтанд дотоодын 50гаруй компани, 100 гаруй төлөөлөгч, төвийн 10 сонин, 8 телевиз 25 сэтгүүлч, хятадын талаас Эрээн хотын орлогч дарга Цэцэнгоо тэргүүтэй засгийн ордны төлөөлөгч, хятад улсдаа нэр хүнд бүхий 9 компаний 22 төлөөлөгч оролцсон байна.

 

Одоогоос 50 гаруй жилийн өмнө буюу 1956 оны 1-р сард Монгол улсыг төлөөлж Ю.Цэдэнбал, хятад улсын ерөнхий сайд Жоун-лай, орос улсаас элчин сайд Иванов нар Москва-Улаанбаатар-Бээжинг холбосон Замын-Үүдийн төмөр замыг хүлээн авсан тэр үед Эрээн хэмээх бяцхан тосгон байгуулагдсан түүхтэй.

Тэр цагаас хойш дэлхий дахины улс төрийн уур амьсгал ороо бусгаа цагийн аясыг даган ойртож холдож явсаар эдүүгээ цагт ирээд байгаа билээ.

 

   Зах зээлээс өмнө хэдхэн замчин, элсэнд даруулсан хэдэн байшин,хааяахан өнгөрдөг галт тэргийг эс тооцвол эл хульхан байлаа.    Тэгвэл зах зээл эхэлснээс хойш урьд хөрш маань уралдах мэт хөгжиж, манайх ухрах мэт байдгаараа байрандаа байгаа нь олны нүдэн дээр өдөр шөнө шиг ялгараад байгаа билээ..

   Хоорондоо бараа бараагаа харалцсан 9-хөн км зайтай хоёр хот уур   амьсгалын ялгаа бүхий дэлхийн хоёр бөөрөнд байгаа хоёр улс шиг ялгаатай байгааг юу гэж ойлгохов.

 

    Хоёр хотыг харьцуулж үзэх боломж олгосон Замын-Үүдэд суугаа Монгол улсын засгийн бүрэн эрхэт төлөөлөгч ноён Ч.Баатарт талархсанаа нийт сэтгүүлчдийн өмнөөс илэрхийлээд нүдэнд харагдаж сэтгэлд бодогдсоноо уншигч тантай хуваалцья.

 

Манайхан нэг дор шавааралдсан амбаар сав барихыг хот төлөвлөлт гэж ойлгодог бол хятадууд эхлээд “он” тавихдаа л энд ийм барилга барина, хэдэн жилийн дараа ийм болно гэж төлөвлөн зураг гаргадаг юм байна.

Тэгвэл хятад нөхөд маань анхны шавар тагзаа барьж байхдаа төлөвлөж байж. Миний санахад хэдэн жилийн өмнө Замын-Үүдэд хот төлөвлөлтийн төлөвлөгөө байгаагүй юм.

 

Харин олон жил тус сумын засаг дарга байсан Э.Дашцоо арваад жилийн өмнө Жамсран захиралтай “Хот айл” ХХК-иар хөөрхөн төлөвлөгөө хийлгэснийг эс тооцвол шаазгай суух овооч байгаагүйг сэтгүүлч би мэдэх юм.

Түүгээр ч барахгүй Борхойн талд Замын -үүдийн шавыг тавихдаа ч   байр зүйн сонголтоо буруу хийсэн гэж боддог.

Э.Дашцоо даргын хийлгэсэн хот байгуулалтын ерөнхий төлөлвлөгөө бол Замын Үүдийг байгуулснаас хойш 40 гаруй жилийн дараа хийлгэсэн ч одоогийнх шиг замбараагаа алдаагүй байсан цаг шүү.

 

Одоо Замын-Үүдийг шинэчилье гэвэл олон байшин буулгаж олон айл нүүлгэх болно.Тэгвэл хятадууп яаж байна. Эхлээд засмал зам, бохир цэвэр усаа тавьчихаад дараа нь газраа хувиарлаж   барилга байшингаа босгож байна.

Өнөөдөр л гэхэд Эрээн хотоос баруун тийш шинэ Эрээн хот байгуулахаар 10 гаруй км сайхан засмал зам тавьчихаад эрчим хүч, цэвэр бохир устайгаа холбочихсон байх юм. Гэтэл манайд яаж байна. Юу ч байхгүй газарт газар олгож хэрүүл хийж байна. Тэгээд ч тэр өгсөн газар айл буусны дараа үйлчилгээний газар барих юм гэнэ.

 

Ингэж толгой хөл хоёр нь солигдчихоод байна.Форумд оролцсон Эрээн хотын Сань-Шин материалын захын орлогч захирал Шин-Ши-Рүн:

-Манайх Эрээн хотоо тоосгоор бүрэн хангаж байна. Ойрын үед цементээр хотынхоо хэрэгцээг бүрэн хангана гэж байсан.

Тэгвэл Замын үүд эсэргээрээ бүгд материалыг Эрээнээс хангах жишээтэй. Эрээнд хэн ч ямар бизнес эрхэлж болж байна. Сайн мууг төр биш ард түмэн шалгаж дүгнээд өгнө.Сайн бол цаашид ажиллана. Муу бол зах зээлийн жамаар шахагдаагд алга болно. Манайд аж ахуй эрхэлнэ гэдэг бол бөөн дарамт шахалт хүнд суртал, цаг зав барсан бичиг цаас.

 

Эрээн хотын гудамж элсгүй цэвэр цэмцгэр байхад манай Замын үүдэд явган явалтгүй. Жил болгон мод тарина ургахгүй. Эрээн хот цэл ногоон ой, цэцэрлэгт хүрээлэн. Уул нь манай Замын-Үүдэд овоолттой хунгар элс салхиар хөлөглөн Эрээнд л хүрмээр юм. Яагаад тойроод байна. Манай Замын-Үүдэд элс хунгарлаад байшин дээр араас гарч болно. Жил болгон элс зөөнө.Үр дүнгүй. Хойтон дахиад л зөөнө. Гэтэл салхин дор байгаа Эрэн хотын хятад нөхөд элс зөөх биш голын гольдрол өөрчлөн урсгаж байгаа юм шиг салхины хүчээр элсээ дуртай газраа зөөлгүүлж байна.   Эрээн хотын салхины ноёлох чиглэл нь хойд буюу Замын үүд.

 

 Арай сөрж шуурдаг элс баймааргүй л юм. Салхинаас эрчим хүч гаргаж аваад байхад урд хөрш маань бидний ад үзээд байгаа элсийг “салхиар” зөөлгөн хуримтлуулж шилний үйлдвэр байгуулж байгаа юм билүү хэн мэдлээ.

 

Саяхан өвчин гараад хил хааж хорио цээр тогтооход манайхан биш Эрээний наймаачид сандарч:

Эрээн хотыг хөгжүүлэхэд манай ганзагын наймаачид хөрөнгө оруулдаг нь нууц биш.Тэд Эрээний чанар муутай бараад далдруулж тус болдог. Тэр барааг ”ав хая“ гэдэг зарчим үйлчилдгийг манайхан мэдсэн хирнээ авдагт л нууц нь байгаа юм.

 

Эрээн хот 100000 хүн амтай.Түүний талтай тэнцэх ганзагын наймаачид орж гарч байна. Хүн бүр тэнд “сайн” найзтай. Тэд нар барааг олж өгч буудалдаа буулган нэг ёсны манайхны хөрөнгө оруулалтаар өдөр хоногийг өнгөрөөдөг давхарга хүртэл буй болжээ.

Хуучин социалист нийгмийн үед сумын худалдаа бэлтгэлийн ангид ганц байдаг ноосны персийг манайхны барааг овор багатай харагдуулахын тул бүх дэн буудлуудад хийсэн байх юм.

Гэтэл тэр персийг оруулж ирээд дотоодоос гардаг ноосоо цэмбийтэл савалсан нь хэд билээ.

 

Хөгжлийн хувьд Эрээн Замын-үүд өнгөрсөн зууны хөгжлийн түлхэх хүч болсон төмөр замыг байгуулахад шаваа тавьж, зуун метрийн гүйлтийн тамиарчин шиг нэг гараанаас гарсан. Улс төрийн тогтолцоо өөр болохоос засаг дэд бүтэц байгаль цаг уурын нөхцөл ч ижил. Эрээнд аж төрөн амьдран суудаг хятад хүмүүс зогсоо зайгүй ажиллаж байна.

Манай Замын-Үүдийнхэн “говийн нар л халаад байна.Түүнээс биш их юм амжуулмаар байна хэмээн шалтаг тоочин байшингийн сүүдэр бараадан тамхи баагиулж сууна. Тэгэхэд харсаар байтал хэдхэн хятад хүн өндөр хүчдэлийн шонг харсаар байтал олсоор татаад босгочих юм. Манайхан байсан бол өргөгч цамхаг байхгүй бол чадахгүй гэх нь энүүхэнд.

Хүн бүр ажилтай байна. Түүнийг нь манайхан шиг хяналт шалгалт хууль дүрмээр дарамтлаад байдаггүй юм байна. Эрээн хот ажилсаг хятад хүний хөдөлмөрч гар , сэтгэл хоёроор өдөр ирэх тутам өндөр барилга орд харш цаг мөчтэй уралдан босч байна.

 

Хотынхоо ерөнхий төлөвлөгөө хүнд ойлгогдохоор газар санаа авахаар гоёмсог байрлуулаад тавьчихаж,санаа аваг гэж бодоод аймгийн засаг даргадаа:

 

-Манай аймагт иймэрхүү хөөрхөн ерөнхий төлөвлөгөөний засвар хийдэг мэргэжсэн ганцхан архитекторч инженер байдаг пм шүүдээ гээд хэлээд тавьчихсан. Ухаантай хүн хойно өөрийнхөө “компютерт” сануулаад аваа   байлгүй.

Хийе бүтээе гэсэн хүнд хуучны юм, хятад хүн хоёроос авах юм мөн их байна.

Барилга байшин барих техникээр илүү юм алга.Бас барилга барьдаг “гуравдагч” илүү ургасан гар харагдагүй хирнээс тэдний барьсан барилга суга ургадаг ногоо шиг босоод байх юм. Харин Замын-үүдийн маань элс өдөр ирэх тутам л араас чангаагаад цээж зүтгээд хөл чангаагаад л байх шиг санагдах юм.

Замын-Үүдэд бизнес эрхлэн амиа зогоох биш хөгжүүлэх сэтгэлгээтэй хүмүүсийг урьж ажиллуулах хэрэгтэй юм шигээ? Тэр цагт л Эрээнтэй өрсөлдөх ажилсаг монгол хүн л Борхойн талын эзэн болно.

Замын-Үүд гэхэд л төвөөсөө цэгцэрч байгаа дүр зураг харагдах боловч захруугаа замбараагүйтэж, уул овоо шиг ачаа ба хунгар элс дороос чангааж чангахан үлээхэд түйрэн бужигнасан хашаа гудамж, эгээтэйг хориод оны усны гудамжийг санагдуулам.

Түүн дээр нь том том түнхрээс шуудай дүүрэн бараа таваар зөөсөн хөлс урсаж бухимдсан уур уцаартай хүмүүс ,Хажуугаар нь уул овоо шиг ачаа ачсан хүнд заацын том тэрэгнүүдийн тоос.

 Төв гудамж төмөр замын буудлын хавьд хилээр орж гардаг жижиг тэрэгнийхэн суудлаас буугчдаас хүн авах гэж чадлаараа хашгирах, хүүшуур буузчид тэднээс дутахгүй орилолдоно.

Ийм л дүр зураг харагдана.Замын-Үүд нэг үеэ бодвол аятайхан хэдэн байшин гудамж талбай, хөшөө дурсгал гуанз зоогийн газар бий болсон нь үнэн.Бас ч үгүй засаг захиргааны нэгж ч цэгцэрсэн.

 

Тэгвэл Эрээн хотыг харья. Хотын билэг тэмдэг, лого, орох гарах хаалга нь бүр сонин шийдэлтэй өвөрмөц.

Үлэг гүрвэл байх жишээтэй. Бас түүнээ Гиннесийн номд бичүүлээд авч. Тэр үлэг гүрвэлийн яс Замын-Үүдээс олдсон түүхтэй. Эрээн хотын дор булаатай байгаа паленталеогийн олдворыг олохын тулд Замын-Үүдийн хоёр Зааны овоогоор баримжаалж, хятадын геологичид нээсэн юм. Түүнийг одоогоос хэдэн жилийн өмнө тус сумын нутаг дэвсгэрт улсын төсвөөр хийсэн “Замын-Үүд-50” геологийн анги 50000 масштабтай зураглалын ажил хийж аль хэдийнээ нээсэн. Энэ Эрээнээс олдсон аварга гүрвэлийгээ гээд гаслаад байлтгүй.Манайд байгаа. Санаа зоволтгүй. Түүхээ мэддэг бол энэ аварга гүрвэлийг дэлхийд энэ бүс нутгаас бүр тодруулбал монголоос анх илрүүлж дэлхийн хүн төрөлхтөний чихийг дэлдийлгэж нүдийш бүлтийлгэсэн юм шүү дээ.

 

Мөн дэлхийн анхны аварга гүрвэлийн музейг Монголд нээснийг хүн төрөлхтөн мартаагүй ээ??

Харин Эрээн хотынхон биднийг мунгинасаар байтал урьтаад хотынхоо имиж, лого болгоод эвтэйхэн хөшөө босгочихсон байгааг манайхан хараад шогшроод байгаа юм. Юмаар юм хийнэ гэдэг энэ. Тэгвэл БНХАУлсын ӨМӨЗО-ны Эрээн хот нь Замын-үүдээс 9 км зайтай, 27 ам дөрвөлжин талбайтай 100 мянган хүн амтай хилийн томоохон боомт болоод байна.

Анх 1956 оны 1-р сард Бээжин -Улаанбаатар-Мосвагийн төмөр замыг нээхэд Эрээн хотын суурь тавигдсан түүхтэй гэдэг.

 

Өнөөдөр гадаадтай чөлөөтэй харилцах хятад улсын 13 боомтын нэг болжээ.

Сүүлийн үед паленталеогийн судалгаа эрчимтэй хөгжиж, Эрээн хотын орчимд үлэг гүрвэлийн томоохон бөөнөөрөө хадгалагдсан орд илрүүлсэн нь ихээхэн шуугиан тариад байгаа бөгөөд 2007 оны шинжлэх ухааны 10 том нээлтэнд орж Геннесийн номд орсон ажээ.

 

Эрээн хот яагаад цэрдийн галавын үлэг гүрвэлийг сонгож сурталчилаад байна гэдэг нь сонин. Бидний санаагүйг сануулж байгаа бусуу. Манай аймагт л гэхэд дэлхийд алдартай Алтан уул гэгддэг Эргэлийн зоо, Зээгийн хөтөл Хонгорын зоо, Зүүдэн модны хөндий зэрэг газруудад паленталогийн олдвор байдгийг Эрээнийх шиг олдвор байгаа геологичид олон жилийн өмнө илрүүлсэн.

 

Эрээн хотын ёслолын хаалга хоёр үлэг гүрвэл үнсэлсдэж буй хоёр аварга том хаалгатай бөгөөд замын дагуу дэлхийд нээгдээд байгаа цэрдийн галавт амьдарч байсан нугасан хошуут гүрвэл, Шувуун гүрвэл, Эвэртгүрвэл, хуягт гүрвэл, хятадын паленталеогчдийн илрүүлсэн таваглаг туурайтан гүрвэл, ӨҮ овогтой -Цай гүрвэл зэргийн хүрэл зэс дүрсийг замын хоёр талаар эгнүүлэн босгосон нь монголын Горхи Тэрэлж орох замыг санагдуулам сонин болжээ.

 

Харин Аварга гүрвэлийг музейн барилга нь сонин шийдэлтэй бөгөө оруут л тэртээ сая живаа жилийн өмнө аварга гүрвэлүүд хүрхэрэлдэн хөдөлж давхилдах бөгөөд, байгаль дээр буй байдлаараа шилэн шалан дороос харагдахаар сонин шийдэлтэй хийжээ. Мөн хэлхээтэй асар том аварга гүрвэлийн яс, музейн байшинг зад татан гарч ирж байгаа гүрвэл нь жинхэнэ юм шиг сэтгэгдэл түрүүлнэ.

 

Тайлбарлагч ярихдаа үлэг гүрвэлийн олдвор бүхий 110 км газрыг ӨМӨЗО хэмжээнд   дархан цаазтай газар болгосон байх юм. Өвөрмөц шийдэл архитектортой динозаврын музейн барилга нь 1,8 га бөгөөд 200 сая юаны хөрөнгө оруулалтаар боссон ажээ. Түүгээрч үл барам Үлэг гүрвэлийн хөшөө бүхий паркийг 27 га газарт байгуулсан жуулчдын анхаарлыг татах болжээ.

 

Харьцуулж байгаа нь тэр гээд Замын-Үүдээ баахан мууллаа. Одоо эх орноо чамлах биш гэрэл гэгээтэй өөдрөг талаас нь харая. Саяхан Замын-Үүдэд болсон “монголын хөгжил Замын-үүдээ эхэлнэ” бизнес форум буюу чуулгаа уулзалт шинэ цагийн эхлэлийг тавилаа гэж хэлж болно. Замын-Үүдийн худалдааны чөлөөт бүсийн ажил бусдыгаа бодвол арай ахицтай яваа гэнэ. Чөлөөт бүсийн шугамаар тус боомтод нэлээд хөрөнгө оруулалт гадаад дотоодын хөрөнгө оруулалтаах ачиж буулгах логисток төв, авто тээврийн бирж, Замын-Үүд-2 төв, цэцэрлэг орон сууцны барилга зэргүүд сүндэрлэн босч байна.

 

Энд ЭЗЧҮБ -н иж бүрэн цогцолбор байгуулагдаж олон улсын жишиг боомт болох бөгөөд хөрөнгө оруулагчид оролцох саналаа ирүүлээд байгаа ажээ. Энд нэг шийдэх зүйл нь засаг захиргааны нэгжийн харьяалалын асуудал.

 

Улсын хэмжээний статустай байх шаардлагатай бөгөөд одооны засаг захиргааны нэгжийн хуулийн дагшуу бол аймгаа арай жижигхэн, сумаас 2-3 дахин том   хот болооод байгаа гэнэ.

Замын-Үүд нь засгийн газрын бүрэн эрхэд төлөөлөгч суудаг цорын ганц газар. МУЗГБүрэн эрхэт төлөөлөгч Ч.Баатар одоогоос нэг жилийн өмнө тус боомтод ирэхдээ цэргийн парадаас ажлаа эхэлж байсан бол энэ жилийн улсын баярын өмнөхөн “Замын-үүд бизнес форум-2009” хийж хөрөнгө оруулагч нартай холбоо тогтоох, харилцан уулзуулах ажлыг өөрийн төлөөлөгчийн газрын ивээл дор явуулж байгаа ажээ. Одоо ганцхан зоримог ажиллах л үлдээд байна. Энд олон давхар барилга, зочид буудал, банк санхүүгийн байгууллага, олон улсын нисэх буудал бүхий гоёмсог орчин үеийн хот босч лус баярлуулах цаг ойртоод байна.

Харин нэг санаа зовоосон зүйл бол биднийг сайхан хот босгох гэсээр байтал монголыг үзэх гэсэн жуулчид Эрээнийг үзчихээд буцчих бий л гэж санаа зохох юм. Түүнээс өмнө л их говийн зоригтны өлгий нутаг талын хот Замын үүдээ хөгжүүлье

Монцамэ