УИХ-ын гишүүн Д.Дамба-Очирыг энэ удаагийн “Зочны цаг” буландаа урилаа.

 

 

-Хоёр ч байнгын хороонд харьяалагдаж ажиллан, орон нутгийн төсөв, дэд бүтэц гэсээр явтал хоёр жил өнгөрчихлөө. Дөрвөн жил гэдэг сонсоход их юм шиг боловч ажиллахад бага хугацаа юм. Миний хувьд, улс орныг тэжээж байгаа, хамгийн их татвар төлдөг том үйлдвэр бүхий аймгаас сонгогдсон болохоор Эрдэнэчүүдийн амьдралын баталгааг хангах, дахиад нэг том үйлдвэр барих ажлыг эхлүүлэх зэрэгт голлон анхаарч байна. “Эрдэнэт” үйлдвэрийг ашигласан жил, нөөцтэй нь харьцуулахад тийм ч урт настай биш, тиймээс энэ нутагт зэс хайлуулах үйлдвэр байгуулбал цаашид олон хүн ажилтай байхын зэрэгцээ улс орны эдийн засагт ч чухал ач холбогдолтой. Ер нь Эрдэнэтээр удаан тэжээлгэе гэж байгаа бол эцсийн бүтээгдэхүүн гаргах үйлдвэрийг л дэмжих хэрэгтэй. Түүнээс биш сургууль, цэцэрлэгийн байр засах, хэдэн байшингийн дээвэр янзлах, нэг өрхийн эмнэлэг, халуун усны газар барих зэрэг бол тэртэй тэргүй яригддаг, хийгддэг л асуудал. Тэр болгоныг хууль тогтоох байгууллагаар яриад, мэтгэлцээд байх нь зохимжгүй. Энэ утгаараа шийдсэн, хийсэн зүйл багагүй бий. Гэхдээ би олон юманд самгардсанаас дорвитой том зүйл бүтээе, бодлогын түвшинд хамгийн чухал асуудлаас шийдье гэж зорьдог.

 

-Хамгийн гол нь санхүүжилт. Ийм хэмжээний үйлдвэр барих хөрөнгийг манай улсын төсөв дийлэхгүй учир хөрөнгө оруулагч олох шаардлагатай. Гэхдээ зүгээр нэг тендер шалгаруулаад ч хийчих ажил биш. Ямар нэг орд газар эзэмших тухай биш болохоор хууль, эрхзүйн орчны хувьд хангалтгүй тал ч байна. “Эрдэнэт” үйлдвэр өөрөө хөрөнгө мөнгө гаргаад зэс хайлуулах үйлдвэрийн техник, эдийн засгийн үзүүлэлт, зураг төслийг хийлгэсэн байгаа. Салбарын яамнаас тендер явуулж үзсэн ч оролцогчдын зүгээс буруу зөрүү технологи сонгосон гээд шаардлага хангахгүй байгаа юм гэсэн. Уул нь үйлдвэр ашиглалтад орвол 3800 орчим ажлын байр бий болно. Энэ бага тоо биш. Санхүүгийн хямралын үед үйлдвэрийн бүтээн байгуулалтын ажлыг эхлүүлчихвэл олон хувийн компани ажилтай байна шүү дээ. Харин нэлээд хөөцөлдсөний дүнд УИХ-ын дарга захирамж гаргаж, ажлын хэсэг томиллоо. Ажлын хэсгийг миний бие ахлахаар болж байгаа. Үйлдвэр барихтай холбоотой бүх нөхцлийг судалсан ажлын хэсгийн дүгнэлтийг үндэслэж УИХ тогтоол гаргах байх, тогтоолоор Засгийн газарт хугацаатай үүрэг өгнө гэж ойлгож байгаа. Ирэх оны хавар гэхэд ядаж газар шорооны ажил эхэлчихбэл 2012 он гэхэд үйлдвэр барьчих боломж харагдаад байгаа. Гэхдээ УИХ-д ороод ирэхээр бодсон санасан ажил их удаан явдаг юм байна. Өмнө нь үйлдвэрт олон жил ажилласан, аж ахуй удирдаж, юмыг дор дор нь гардаж шийдэж явсан хүний хувьд аливааг бодлогын түвшинд гаргаж тавина гэдэг олон шат дамжлага дамжиж байж хэрэгждэг, нэг талаар төвөгтэй санагддаг. Гүйцэтгэгч нь тусдаа болохоор шахаж шаардахаас хэтрэхгүй юм. Шийдвэр гаргах нэг хэрэг, явцтай нь ойр ойрхон танилцаж, амьдралд хэрэгжээд дуустал нь зууралдана л гэж бодож байна.

 

 

- Харин тийм учраас “Эрдэнэт” үйлдвэрийн тодорхой хувийг орон нутгийн мэдэлд өгөх ёстой гэж бид ярьж байгаа. Яг иргэдтэй уулзаад явж байхад эдийн засгийн хямрал амьдрал нь мэдэгдэхүйц нөлөөлж байна. Ажилгүйдэл, ядуурал ч нэмэгдэж байна. Эмзэг гэхээсээ дундаж давхарга руу хандаж юм хийх бодит шаардлага байна. Оюутолгой, Тавантолгойг өнөөдөр Өмнөговь аймгийн мэдэлд байлгаж байгаа шүү дээ. Хаана ч адил тэгш зарчим үйлчлэх хэрэгтэй. Эрдэнэтчүүд ч гэсэн энэ үйлдвэрт ажиллаж цалин авахынхаа хажуугаар аймаг, орон нутаг нь үйлдвэрийн тодорхой хувийг эзэмшиж ашиг орлогоор нь ард иргэддээ хэрэгтэй бүтээн байгуулалт хийх юм уу эрүүл мэнд, боловсролын үйлчилгээгээ сайжруулж байх хэрэгтэй. Баялаг болгон хэмжээ хязгаартай, үүнийг ашиглаж байх хугацаанд нь ард иргэд хүртэж байх учиртай. Би төсөв хэлэлцэх үеэр байнгын хороон дээр нэг л юмыг хэлж байгаа. Улсад өгдөг татварын хэмжээгээрээ “Эрдэнэт” үйлдвэр нэгдүгээрт, Орхон аймаг гуравдугаарт ордог мөртлөө яахаараа авдаг хөрөнгө оруулалтын хэмжээгээрээ доороосоо хоёрт ордог байх ёстой юм бэ гэж. Үлдэж буй хугацаанд ч энэ байр сууриа хатуу баримталж, асуудлыг гаргаж тавьсаар байна гэсэн бодолтой байгаа. Ер нь улсын хэмжээнд ойрын жилүүдэд “Эрдэнэт” шиг 4-5 том үйлдвэр барих хэрэгтэй. Тэгж байж улсын төсөв нэг үйлдвэрээс ч юм уу, нэг бүтээгдэхүүнээс хамааралгүй болно. Хувийн компаниуд мөнгө босгож болоод байхад төр засаг нь яагаад чадахгүй гэж. Засаглалын байгууламжийн хувьд ч хоёр том нам хамтарч Засгийн газраа бүрдүүлсэн нь хөрөнгө оруулах, юм хийх хамгийн тохиромжтой, торгон үе гэж ойлгож байгаа. Ерөнхий сайд солигдсон ч бүтэц, бүрэлдэхүүн хэвээрээ байна. Урьд нь бизнес эрхэлж байсан, бизнесийн орчинг сайн ойлгодог, төсөл төлөвлөгөөг хаанаас нь эхэлж хэрэгжүүлбэл үр дүнтэйг мэддэг хүн Ерөнхий сайд боллоо. Магадгүй энэ үеийг ашиглаж чадахгүй өнгөрөөвөл хожим бие биедээ хаалт тавих байдлаар дараа дараагийн том ажлууд удааширч мэднэ. Дахиж хэзээ хамтарсан Засгийн газар байгуулах ч юм билээ.

 

 

-Ажил хийж байгаа хүнийг элдэв янзаар л хэлдэг болсон шүү дээ. Сайн ч хийсэн, муу ч хийсэн шүүмжлэл заавал дагадаг. Түүнээс айгаад байх юм алга. Гэхдээ манайд эрүүл шүүмжлэл гэхээсээ цаанаа улстөрийн зорилго агуулсан, ашиг сонирхлын бай болгож дайрах нь их. Дамба-Очир руу давшилж болноо, гэхдээ энэ ажлыг хийж байгаа хүмүүсийн сэтгэлийг, урам зоригийг битгий хугалаач ээ гэмээр байна. Энэ хямралтай цагт, зээл олгохгүй байгаа ийм хүнд үед бүхэл бүтэн 123 км зам барьж дуусгана гэдэг амар ажил биш. Гэсэн ч манайхан дийлэнхийг нь хийчихсэн. Одоо 20 км замын асуудал л байна. Замын ажил улирлын чанартай болохоор одоо түр зогссон байгаа. Намайг зам барих мөнгийг аваад идчихсэн, сонгуульдаа ашиглачихсан мэтээр ярьдаг. Өнөөдрийг хүртэл бид ганц л зүйлийг хариуцлагатай мэдэгдэж байгаа. “Очир төв” компани замын ажил гүйцэтгэсэн мөнгөө улсаас аваагүй байгаа. Өөрийн хөрөнгөөр барьж байгаа, бүх ажил дууссаны дараа санхүүжилтээ нөхөж авах хууль дүрэмдээ захирагдаж байгаа шүү.

 

 

-Улстөрийн зорилго байдаг юм байлгүй дээ. Намайг улстөрд ороод ирсэн болохоор л тэр байх. Түүнээс гадна Лүнгийн зам хөл хөдөлгөөн ихтэй, баруун аймгууд руу явж байгаа болгон дайрч өнгөрдөг болохоор байнга олны анхаарлын төвд байдаг. Түүн дээр дөрөөлж тендерт ялагдсан, сонгуульд ялагдсан хүмүүс янз янзын юм ярьдаг. Нэг л юмыг тойруулж баруунаас нь, зүүнээс нь, дундаас нь яриад байвал дуусахгүй шүү дээ. Тийм л юм бол анхнаасаа энэ их хөрөнгө шаардсан ажлыг гүйцэтгүүлэхээр Монголын компаниудын дунд эргэн төлөх нөхцөлтэй тендер зарлах хэрэггүй л байсан байхгүй юу. Энэ хооронд бензин тос гээд бүх юмны үнэ өсөөд, ашиг олох нь битгий хэл баахан алдагдалтай сууж байгаа. Дээрээс нь элдвээр хэлүүлж байна. Би тухайн үедээ ажилчдаа ажилтай байлгах юмсан, аавынхаа нутгийг сайхан замтай болгочих юмсан, нутаг усныхныг нь баярлуулах юмсан л гэж бодож тендерт оролцсон.

 

 

-Үгүй, Өнжүүл сумынх л даа. Намайг ингэж элдвээр хэлүүлэх болгонд гэр бүлийнхэн, ах дүү нарт маань хэцүү л байдаг байх. “Очир төв” компанийн ажилчид маань ч надаас болоод дарамт доор ажиллаж байгаа юм шиг эвгүй санагддаг. Гэхдээ тэд маань надад итгэдэг болохоор үргэлж дэмжиж урам өгдөг, хүмүүс ч утсаар их ярьдаг. Сонгогчдынхоо дунд ч би өөрийгөө нэр хүндтэй яваа гэж боддог.

 

-Бид нийт тавьсан замын ажилдаа 16 тэрбум төгрөг зарцуулчихсан байгаа. Санхүүгийн хямралаас болоод өнгөрсөн зун ихэнх замын компанийн ажил зогсчихоод байхад манайх л ажиллаж байсан. Тэр байтугай замын том ажил эхэлчихээд дуусгаагүй долоо, найман жил болж байгаа компаниуд ч байна. Лүнгийн чиглэл нь өөрөө баруун аймгуудыг холбосон төв зам гэдгээрээ ачаалал ихтэй, хэл ам ч их дагуулж байгаа. Бид туслан гүйцэтгэгчээр Хятадын нэг компани ажиллуулсан. Тэр компани хангалттай сайн ажиллаагүй ч тал бий. Хамгийн гол нь энэ замын ажлыг битгий дуусаасай, мөнгийг нь өгүүлэхгүй юмсан гэж бодож байгаа хүмүүс байгаа. Яахав, замыг бүхэлд нь хуулснаас иргэд шороон замаар явж байгаа, түүнээс болоод хөрс суларч тоос шороо босч байгаа зэргийг хүлээж авна. Гэхдээ энэ тухай би УИХ-ын гишүүний байр сууринаас яриад байх биш, ажил гүйцэтгэж байгаа хүмүүс өөрсдөө тайлбар өгвөл илүү дээр байх. Чухамдаа энэ чинь нэг компанитай холбоотой, аж ахуйн асуудал шүү дээ.

 

 

-Би гишүүнийхээ индрийг ашиглаад цээжээ дэлдээд байж болно л доо. Гэхдээ ард түмэн хэн юу хийж байна, хэн нь хоосон яриад байна гэдгийг нэг үеэ бодоход ялгахтайгаа болсон. Тэр дундаа манай Эрдэнэт аж үйлдвэржсэн хот болоод тэр үү, сонгогчид маань хүнийг хийсэн юмаар нь дүгнэж чаддаг улс. Үйлдвэрийн ажилчид, уурхайчид чинь их түс тас, юмыг нүүрэн дээр нь шууд хэлчихдэг хүмүүс шүү дээ. Эрдэнэтэд хорь гаруй жил ажиллаж амьдарлаа, тэр том үйлдвэрийн тогоонд олон жил чанагдлаа, надад бас тэр талын хүмүүжил, үзэл бодол бий. Телевизийн камер харахаараа тэс өөр болчихдог, асуудал ямар байгааг бүгд мэдэж байгаа хэрнээ ард түмнээс үнэлгээ авах гээд өөр юм яриад эхэлдэг, эсвэл хэлэлцэж байгаа сэдэвтэй ямар ч холбоогүй юм асууж баахан дөвчигнөчихөөд хариултаа ч сонсолгүй гараад явдаг хүмүүс байна. Тэдэн шиг яваад байвал хүмүүст илүү танигдаж, таалагдаж болох л юм. Гэхдээ би УИХ-д хүмүүст танигдах, таалагдах гэж орж ирээгүй, тодорхой юм хийе, болохгүй байгаа юманд дуу хоолой, хувь нэмрээ оруулъя гэж орж ирсэн. Орж ажиллаж байгаа ажлын хэсэг, санаачилж байгаа хуулийн төсөл, бодлогын шийдвэрүүдээр парламентын гишүүний ажил дүгнэгддэг. Түүнээс биш парламентын гишүүн хүн бүгдийг мэддэг биш, мэдэх ч албагүй. Улс төрд заавал шоу хийх шаардлагагүй, хийх ёстойгоо хийгээд явж байя, бүр болохгүй бол буцаад Эрдэнэтдээ очсон ч харамсах юм алга гэж бодож явдаг хүн дээ би. Бүгд бие биенээ мэддэг, ажил төрөл ч амархан бүтдэг, цэвэрхэн, цомхон сайхан хот шүү дээ манай Эрдэнэт, Улаанбаатартай харьцуулахад.

 

-Тийм шүү. Анх ирээд Улаанбаатарын энэ агаар, замын түгжрээ, хаана ч явсан тохиолдох стресс зэрэгт их бухимддаг байлаа. Эхнэр хүүхдүүд маань ч гэсэн дасч өгөхгүй үргэлж Эрдэнэтээ санагалздаг, намайг тойрог руу явах болгонд л машинд ороод суучихдаг байлаа. Одоо нэг үеэ бодоход дасахын хажуугаар хууль тогтоох байгууллагад ажиллаж буйнхаа хувьд засч залруулах юмсан гэж хичээдэг боллоо. “Шинэ Улаанбаатар” гэж төсөл яригдаж байна, УИХ-ын дэргэд дэд хороо байгуулагдах гэж байна. Түүнд хувь оролцоогоо оруулах ёстой, үр дүнгээс нь харж байгаад Эрдэнэтэд ч хэрэгжүүлэх санаа байна. Завхан, Булганы иргэд ихээр суурьшаад нийслэлд байдаг төвлөрөл, орон сууцны дутагдал, агаарын бохирдол гэх мэт асуудал Эрдэнэтэд ч бас тулгарч байгаа.

 

 

-Ер нь төсвийн бодлогыг оновчтой зохион байгуулах, эдийн засгаа бүтцээр нь өөрчлөх шаардлага жил ирэх тусам л босч ирж байна. Бүхнийг нэг гарт төвлөрүүлээд, дээрээсээ хуваарилдаг тогтолцоо л яван явсаар гишүүдийг ийм байдалд хүргэж байгаа юм. Одоо бид төсөв ярих үеэр нэг сайдаас, бүр нэг яамны мэргэжилтнээс царай алдах хэрэгтэй болдог. Тухайн орон нутагт аймаг, сум удирдаж яваа хүмүүс нь ч дээрээс гар харах, гишүүдээсээ шахаж шаардах маягтай болчихсон. Орон нутагт санхүүгийн эрх мэдэл олгоё, засаглалыг сайжруулъя гээд яриад байдаг, эхлээд он удаан жил оршсон татварын тогтолцоогоо өөрчлөх хэрэгтэй, үүний тулд тухайн орон нутаг болгоны нөөц чадамжийг тогтоож, түүнд нь тохирсон татвар оноож, эргээд тодорхой хувь олгодог, орон нутагт нь үлдээдэг байдлаас эхлэх хэрэгтэй юм. Эрдэнэтийнхэн гэхэд л үйл ажиллагааныхаа зардалд арай ядан хүрдэг төсөв улсаас авч байж түүнээсээ хэд дахин их татвар төлөх хэрэгтэй ч юм уу, үгүй ч юм уу гэж ярьдаг болсон. Хууль санаачлах эрхтэйн хувьд энэ чиглэлд нэлээд юм уншиж судалж байна, хийхээр төлөвлөсөн ажил ч байна.

 

-Магадгүй ээ, их өрөвч уяхан хүн шүү дээ би. Юм болгон дээр л хоолой зангирчих гээд байдаг юм. Хүнд үгүй гэж хэлж чаддаггүйгээсээ болоод өөрийгөө зовоох, эвгүй байдалд оруулах юм зөндөө л гардаг. Тойргийн нэг хүн зовлон жаргал яриад ороод ирвэл ямар ч ажилтай байсан хүлээж авч уулздаг, чадах ядахаараа дэмжиж туслах юмсан гэж боддог. Гэвч тэр болгон санасны зоргоор бүтдэг юм гэж юу байхав. Ганц би ч биш орон нутгаас сонгогдсон гишүүд бүгд л тийм зовлонтой. Нийслэлд бол арай өөр, хууль тогтоогч хүнээс юу нэхэж болдог, болдоггүйг мэдээд байх шиг байдаг. Орон нутагт бол энэ хүн бидний дундаас гарсан болохоор бидний төлөө юуг ч байсан хийх л ёстой гэж ханддаг. Хүний амьдралд юу эс тохиолдох билээ. Заримдаа ч хэтэрхий зөөлөн, юм болгоныг цайруулж боддогтоо цухалдах үе гардаг шүү. Хөндлөнгийн хүмүүс, найз нөхөд л намайг илүү тодорхойлох байх.

 

 

-Би гэхдээ тийм ч амар зөөлчлүүлэхгүй л дээ. Улс төрд нэг л орж ирсэн бол гарахад хэцүү байдаг. Хатуу байх үедээ хатуу байж, байр суурин дээрээ бат зогсох үе гарна. Хамгийн гол нь зөв бодолтой байх ёстой. “Зөв явбал зөөлөн зөөлөн замбуулин” гэдэг шүү дээ. Над руу дайрч, болох болохгүйгээр хэллээ гээд, тэгж ярьж бичиж байгаа хүмүүсийн цаана хэн байгааг би мэдээд байдаг хэрнээ хариу мэдэгдэл хийж, сонин хэвлэлээр хэрэлдээд гүйгээд байдаггүйг та нар харж л байгаа байх. Тийм цаг зав ч гардаггүй. УИХ-ын гишүүн болчихоор өмнө нь үйлдвэрт ажиллаж байсан шигээ гүйж харайгаад, болохгүй байгаа юман дээр нь биеэрээ яваад орчихож болдоггүй юм байна. Хүмүүст эвгүй сэтгэгдэл төрүүлчих болов уу гэсэн болгоомжлол аяндаа төрдөг юм байна. Дээрээс нь, өглөө орж ирээд үдэш хүртэл сууж ажилласаар хөдөлгөөний дутагдалд орж байх шиг байна. Гэр бүл, дөрвөн хүүхэддээ ч зориулах цаг зав хомс болдог юм байна. Найз нөхөд ч үг хаях болсон. Тэглээ гээд ард түмний өмнө нэгэнт хүлээсэн үүргээ биелүүлэхгүй байж болохгүй. Хааяа хотоос гараад, машиныхаа цонхыг онгойлгож байгаад агаарт сайхан унтахсан гэж бодогддог шүү.

 

-Ярилцсан Танд баярлалаа.