Монгол Улсын Байгаль, орчин, аялал жуулчлалын сайд Л.Гансүх, УИХ-ын гишүүн, Улаанбаатар хот дахь Ховд аймгийн нутгийн зөвлөлийн дарга С.Бямбацогт, Нийслэлийн засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч Г.Мөнхбаяр, Ховд аймгийн Засаг дарга Г.Нямдаваа нараар уламжилж, Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, Ардын эмч, академич Н.Баасанжав, Монгол Улсын ардын жүжигчин Б.Зангад, Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, зохиолч, сэтгүүлч Т.Баасансүрэн нар Монголын нийт ард түмэндээ ил захидал илгээсэн билээ.

 

“Хүн гэдэг амьтан болбоос хүж дэлхийн тасархай билээ. Эх дэлхийгээ нүдний цөцгий мэт хайрлан хамгаалахын төлөө хүчээ нэгтэцгээе. Эх орон, цэнхэр нүдэн дэлхийдээ хүндэтгэл үзүүлэх өдөртэй болж, бүтээлч хөдөлмөрөөрөө цацал өргөж байх уламжлал тогтоовол ямар вэ” гэж хүн арддаа уриалсан билээ. Энэ уриалгыг миний бие чин зүрх сэтгэлээсээ дэмжиж, уг уриалгыг бүтээлч ажил, үйлс болгоход өөрийн биеэр идэвх, санаачлагатай оролцохоос гадна 2010 онд байгаль, экологийн сүйрэл, цөлжилтөнд бөөн балаг тарьж байгаа олон хүчин зүйлийн талаар хөндөж бичихээр зориг шулуудлаа. Энэ удаад нийслэлийн иргэд бид хог тарихаар мод тарья гэсэн сэдвийг хөндөж байгааг минь хүлээн авахсан болов уу?

 

Жилд олон биш ганцхан болдог, хүүхэд бүхэнд баяр хөөр, хүн бүхэнд нас нэмдэг шинэ жилийн баяр болох гэж байна. Дараахан нь төдийлөн урт биш цаг хугацаа, орон зайны хойно Монголчуудын уламжлалт цагаан сарын баяр болно. Тэгээд л хаврын урь орж, хаврын хавсарган сэвэлзүүр салхитай жихүүн ч гэсэн цаанаа л нэг зөөлөн дулаахан цаг айсуй буй нь мэдэгдэж, хүйтний ам улам бүр цаашилж байгаа нь илүү мэдрэгдэнэ. Дээл, тэрлэг нэвт жиндээсэн хаврын хавсарган салхи босох тусам хотын хог, новш аргагүй ой санамжинд том байр суурь эзлэн хэн бүхнийг эмзэглүүлнэ. Хавар болоход Улаанбаатар хотын төдийгүй, Монголын бүх хот, суурин, сум багийн эргэн тойронд хог, новшоор “амьсгалсан” хар шуурган болно гэж бодохоос сэтгэлд гүн хямрал хургаж, зүс царайнд гүн үрчлээ үүсэх шиг болдогсон.

 

Нийслэлийн гудамж, гэр хорооллын мухар өнцөг, булан, гуу жалга, энхэл донхол бүрээр хаврын салхинд туугдан алхах хэн ч гэсэн хогийн овоо, новшийн хур цуглуулга, гялгар уут, цаасны хаягдал, тоос шороо бужигнасан хотын болон, гэр хорооллын хог новшны үлдэгдлийг үзэн ядаж, бас энэ хог хаягдал, сул тоос шороог яанаа гэж уулга алдацгаадаг билээ. Энэ бүх бохир заваан байдал, их хог хаягдлыг “үйлдвэрлэдэг” эзэд нь хэн сэн билээ. Бид өөрсдөө биш үү? Энэ их заваан залхаг байдал хөх мөнх тэнгэрээс минь хур бороо шиг асгараагүй, хөрст алтан газар шорооноос минь цэцэг навч шиг урган гарч ирээгүй. Бид бүхний соёлч биш зан араншин, бохир заваан үйлдлээс үүдэж, цэвэрхэн дагшин байх ёстой нийслэлийн минь гудамж, талбай, гэр хорооллын өнцөг, булан бүр хог новшиндоо дарагдаж байна. Хог новшноосоо та үтэр түргэн салж бай. Эс чингэвээс та хог шовшиндоо мөдхөн дарагдана шүү. Хогийн ургамлаасаа та үтэр бушуухан хагацаж бай. Эс чингэвээс таны сарнайн цэцгийн хүрээлэн хог новшийн шарилжаар дүүрэх болно шүү гэсэн утга санаатай богино шүлгийг их соён гэрээрүүлэгч М.Цэдэндорж агсны номноос олж харж байснаа санаж байна. Ингэхэд Монгол эх орон даяар гэхээсээ азная. Зөвхөн Утаанбаатар хотод минь ямар их хог хаягдал гардаг талаар та ер нь ганц удаа ч гэсэн бодож үзсэн үү? Би энэ талаар өгүүлэхдээ ХҮДС-ийн оюутан Б.Ганчимгийн бичсэн эрдэм шинжилгээний илтгэлээс иш татья гэж бодлоо.

 

...Улаанбаатар хотын хог хаягдал өвөл, зун гэсэн хоёр ялгаатайгаар хэмжигддэг. Судалгаагаар зуны улиралд Улаанбаатар хотын нэг хүнээс дунджаар 260 грамм хог хаягдал гардаг гэж Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын газрын эрүүл мэнд боловсролын хяналтын хэлтсийн орчны эрүүл ахуйн байцаагч Д.Дэлгэрбаяр судалгаа шинжилгээнийхээ үр дүнд тооцоолон гаргасан байна. Энэ нь өвөл 800 грамм болж ихэсдэг гэсэн. Нэг хүнээс гарсан хог хаягдлыг нийт хүн амдаа үржүүлбэл хотод өвлийн улиралд ахуйн хог хаягдал 520 тонн, зуны улиралд 220-240 тонн гарч байна...

 

Энэ бол 2008 онд гаргасан тоо баримт юм байна. Гэтэл жилээс жилд хог хаягдлын хэмжээ 15 хувиар нэмэгдэж байгаа талаар албаны хүмүүс ярьсаар байна. Хөрсөнд боомын савханцар 17 жил, татрангийн савханцар 11 жил, бруцеллёз 1-3 сар, цусан суулгын бактер 2-25 өдөр, балнад 3 сар, кок хэлбэрийн бактер 1-2 сар, сүрьеэгийн савханцар 5 сарын хугацаанд оршин тогтнож чаддаг. Иймээс хүн амын эрүүл мэндийг хамгаалах нь хөрсийг цэвэр байлгахтай шууд холбоотой. Хур хог их хэмжээгээр бий болсноос үүдээд хөрс их хэмжээгээр бохирдохын хамт хүний эрүүл мэндэд маш их сөргөөр нөлөөлж байна. Түүнээс гадна гялгар уут, ундааны сав зэргийг шатаахад хүний бие организмд аюултай хорт бодис ялгардгийг Япон Монголын эрдэмтэд нийслэлийн Сүхбаатар, Баянзүрх дүүргүүдийн нутгаас авсан хөрсний дээжний шинжилгээгээр нотолжээ. Удаан задардаг хорт бодис болох диоксан, фуран зэрэг нь гялгар уут, хуванцар эдлэл, хоолны давс орсон бүхий л бүтээгдэхүүнийг шатаахад үүсдэг.

 

Бид гялгар уутыг үйлчилгээнээс үтэр түргэн зайлуулах санаачилга гаргасан боловч бас л олигтой үр дүнд хүрээгүй л байна. Өвөл түлээ нүүрс хүрэлцэхгүйгээс гэр хорооллын зарим айл гялгар уут, хуванцар эдлэл, хуучин дугуй зэргийг түлдэг. Харин тэдгээрийг шатааснаас ямар аюултай хор ялгардгийг хүмүүс төдийлөн анзаардаггүй. Эрдэмтдийн судалгаагаар диоксан гэдэг хэмээх хорт бодис нь усанд уусдаггүй, өөх тосонд их хуримтлагддаг юм байна. Малын өөхөнд ихээр агуулагдсан бол түүнийг идсэн хүний биед ч диоксан хадгалагдах магадлал өндөр гэнэ. Диоксан нь хүний биед элдэв зовиур өгөхгүй ч дархлааны системийг өөрчилдөг аюултай гэнэ.. Хэрэв диоксан эмэгтэй хүний биед их хэмжээгээр нэвчвэл үргүй болгохоос гадна жирэмсэн үед бол хэлгүй, дотор эрхтэн дутуу, эрэмдэг хүүхэд төрдөг. Харин эр хүний хувьд эр бэлгийн эсийн тоо багасч, үр хүүхдүүдэд нь удамших аюултай гэж эрхэм эмч нар айлдаж байна. Ингээд тоочоод байвал хог хаягдлаар хөрсөө бохирдуулснаас үүдэх гай гамшиг их. Гэтэл бид гудамжинд хийсэх хог, цаасыг харан халаглахаас өөрийг хийхгүй суугаад байж болно гэж үү? Цэвэр тунгалаг агаараар амьсгалж, хоргүй хөрсөнд тарьж ургуулсан хүнс, ногоо хэрэглэж, өөхөнд нь диоксан хуримтлагдаагүй малын мах идэж, эрүүл, сайхан амьдрах эрх, бололцоо бидэнд бий юү? Та энэ асуултыг өөртөө нэг тавиад үз дээ. Энэ бүхний гол буруутан хэргийн эзэн хэнгэрэгийн дохиур нь хэн бэ? Мөн л нийслэлийн иргэд бид нар шүү дээ. Нийгмийн баялаг үйлдвэрлэж, хөгжил дэвшил рүү явахын оронд хог новш “ үйлдвэрлэж “ суудаг нь бидний түмэн буруу мянган нүгэл биш гэж үү?

 

Би ч гэсэн өөрийн бодлоо хэлье. Бид дэлгүүрээс юм авах бүртээ гялгар тор худалдан авахаа болиод даавуун тор, цүнх хэрэглэж эхэлбэл мөнгөө хэмнэнэ, бас тэр хэмжээгээр хог хаягдал багасна. Мөн гудамж талбай, орц, шатан дээр хог хаяж буй хүмүүст шаардлага тавьж, хүүхдүүддээ идсэн чихрийн цаас, мөхөөлдөсний торх, зажилсан бохио гудамжинд хаяж болохгүй гэж зааж сургавал хог хаягдлаар хөрс бохирдохоос сэргийлэхэд өөрийн хувь нэмрээ оруулж байна гэсэн үг юм. Хөрс гэдэг байгаль дэлхийн эх, ээж нь гэж болох юм. Үржил шимтэй, цэвэр ариун хөрсөнд ургасан ургамал, мод бидний амьдралд, бусад амьд бодьгалийн хувьд ямар их чухал нөлөөтэй болохыг та бүхэн мэдэж байгаа. Бид байгалийг хамгаалах тухай ярихдаа хог хаягдлыг багасгах тухай, хөрсийг бохирдуулахгүй байх тухай мөн л ярих ёстой. Байгалиа хамгаалъя, Монгол орныхоо үржил шимтэй хөрс шороог цэвэр ариун байлгая гэсэн хүн бүхэн энэ тухай бодож, бодлоо бусаддаа хэлж, олон нийтээрээ нэг санаатайгаар хөдөлбөл хог хаягдлаасаа салж, хөрс шороог бохирдуулахгүй байх боломж бий гэдэгтэй уншигч та санал нэгдэх байх гэж найдна. Зөвхөн жирийн иргэд ч биш төр засгийн зүгээс тодорхой бодлого, чиглэлтэй байж, хяналт шалгалтыг өндөржүүлэхгүй бол болохгүй болжээ гэдгийг Дархан-Уул аймгийн Хонгор сумын нутагт үүсээд байгаа нөхцөл байдал харуулж байна. Хөрс шороо нь цианит натрид хордож, тухайн нутаг оронд ургасан өвсийг идсэн мал, амьтан, усыг нь уусан иргэд ямар аймшигтайгаар хордож, хохирч байгаа талаар бид өдөр бүр сонсч, айж хирдхийж сууна.

 

Дөнгөж төрсөн үрээ тэврээд, нуруун дээрээ илүү ургацагтай, дотор эрхтнүүд нь эмгэгтэй түүнийгээ эмчлүүлэхээр эх нялхасын төвд ирсэн Хонгор сумын иргэн, залуу эмэгтэйн зовлон шаналалыг цэнхэр дэлгэцээр харсан бид мөн л яаж ч чадахгүй, халаглаж сууна. Цаашдаа хүн бүр үүнийг марталгүй санаж, хөрсийг бохирдуулахгүйн төлөө өөрийн чадах хувь нэмрээ оруулцгаая, Хог хаягдлаа багасгая, Хог новшоо ил задгай хаяхаа болъё, Төр засагтаа, бусдадаа үгээ хэлье, хамтдаа тэмцье. Ховд аймгийн Манхан сумын өндөр настан, Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар Борондонгийн Лувсан байгальд элэгтэй, орчиндоо ээлтэй сайн үйлсийг дандаа санаачилж, бараг ерэн нас сүүдрийг зооглосон буянтай нэгэн буурал билээ. Тэрбээр Манхан сумын эргэн тойронд 1000 гаруй мод, бут, сөөг тарьж ургуулсан төдийгүй Гурван цэнхэрийн голын дагуу Төгрөгийн харын үзүүр хавьд бэсрэг алим, чацарганын модны төгөл, шугуйг санаачлан буй болгосон ахмад байгальч, нөр хичээнгүй буянтан, арвин ашиг орлоготой бизнесмэн билээ.

 

Бас Ховд хотын даргаар бараг хорин жил ажиллаж явсан Алтайн нүцгэн цулгуй хотыг Хангайн ногоон цэцэрлэгт хот болгоход нэг биш арван жилийн хөдөлмөр зүтгэлээ зориулсан өндөр настан Ж.Бямбаа хог, новш тарихыг үзэн яддаг, мод тарих сайн үйлсийг ганц ч өдөр мартахгүйгээр өрнүүлж чаддаг байсан сан. Тэрбээр Ховд хотыг Алтайн мөнх ногоон нийслэл болгон шинэчлэх бүтээлч санаачилгыг анхлан дэвшүүлж, буман саад, түмэн бэрхийг даван туулж, тэр буянтай сэдэл санаачлагаа өөрөө удирдан амьдралд хэрэгжүүлсэн мартаж үл болох алдар гавьяатан билээ. Харин манай Ховдчууд “Мичурин” өвөөгөө хааяа ч гэсэн дурсдаг болов уу яадаг бол? Өвгөн цэцэрлэгч маань далан насанд дарлуулахгүй ануухан мод, зүлэг, ногоо. бут, сөөгөө тарьж явсан сан. Хэрэв одоо амьд сэрүүн байсан бол өдийд наян насны босгоор дөнгөж алхаж явах байсан даа. Тэрбээр Ховд хотын даргаар хорь гаруй жил ажллахадаа мод бут сөөгний төгөл, шугуй ойн бүс зурвас хаяагаа тэлж, Ховд хот баруун бүс нутгийн ногоон хот болсон юм. Өөрөөр хэлбэл 1965 -1990-ээд онд энэ хүн Ховд хотод минь “Ногоон хэрэм” хэмээх төслийг амжилттай хэрэгжүүлсэн буянтан. Эрхэм уншигчдаа та бид манай нутгийн хоёр өвөөгөөс дутаад байхдаа яадаг юм бэ? Хог тарихаас дандаа татгалзья. Мод тарихыг дандаа эрхэмлье. Эрдэнэт биеийг олж төрсөн хүмүүн бид амьд явах насандаа гурван буянт үйлсийг бүтээх учиртай юм гэнэ лээ. Үр хүүхэд төрүүлж, удам угсаагаа үргэлжлүүлэх, ном, судар бүтээж, туурвиж, ухаан, бодол, ур чадвараа өвлүүлэн үлдээх, мод, бут сөөг тарьж, эх дэлхийгээ энэрэн хайрлах. Ийм гурван буянт үйлсийг төлөө хамтран ажиллаж амьдарцгаая. Хүмүүс минь.