Дөнгөж мэндэлсэн бяцхан иргэн ч төлж эхэлдэг нэгэн татвар байдаг нь нэмэгдсэн өртгийн албан татвар (НӨАТ) юм. Энэ татварыг зөвхөн эцсийн хэрэглэгч л төлдөг. Манайхан хуульдаа заагаад өгчихсөн 10 саяас дээш орлоготой, НӨАТ төлөгч-бизнес эрхлэгч аж ахуйн нэгж нь үнэндээ бол НӨАТ төлөгч огтхон ч биш бөгөөд харин энэ татварыг эцсийн хэрэглэгчээс борлуулалтаараа дамжуулан цуглуулж төсөвт тушаадаг, хуулиар үүрэг хүлээсэн зуучлагч юм.
Энэхүү “НӨАТ төлөгч” гэдэг эндүү оноосон нэрнээс ч болдог уу, иргэд, бизнес эрхлэгч ч, заримдаа санхүү бүртгэлийн албаныхан, бүр байчихаад татварынхан, хууль тогтоогчид хүртэл будилж төөрөлдөн буруу зөрүү ярих, хуульд ч буруу үг хэллэг оруулах, түүнээс нь болж бизнес эрхлэгч болон татварынхны хооронд өчнөөн асуудал үүсэх нь цөөнгүй. Татварын мөн чанар, агуулгыг олон нийтэд таниулан ойлгуулах нь татварын алба болон хууль хэрэгжүүлэгчдийн нэгэн чухал үүрэг хэдий ч хэрэгжихгүй байгаа билээ.
Дөнгөж төрсөн хүүхэд НӨАТ төлөгч болдог. Учир нь та бяцхан хүү, охиныхоо хэрэглэх сүү тэжээлээс өгсүүлээд живх, өлгий давуу бүгдийг нь НӨАТ-тай үнээр худалдан авна. Нэг лонх сүү авахдаа 110 төгрөг төлж буй бол түүний 100 нь сүү борлуулагчийн орлого, харин 10 төгрөг нь НӨАТ бөгөөд үүнийг бүтээгдэхүүний эцсийн хэрэглэгч болох иргэн та бараа үйлчилгээг худалдан авахдаа л төрдөө төлчихөж байгаа юм. Ямар ч бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ хүнд зориулагддаг болохоор эцсийн хэрэглэгч нь хүн л байдаг, иймээс НӨАТ-ыг бараа үйлчилгээг хэрэгцээндээ зориулан (өртөг зардал нэмж дахин борлуулахаар худалдан авч буй бизнес эрхлэгч биш гэдгийг зориуд тэмдэглэе) худалдан авч буй иргэн - эцсийн хэрэглэгч л төлдөг.
НӨАТ төлөгчөөр бүртгэгдсэн аж ахуйн нэгж нь уг татварыг төлөгч биш. Аж ахуйн нэгж, бизнес эрхлэгч байгууллага нь түүхий эд материалаа бэлтгэхдээ НӨАТ-тайгаар худалдан авдаг л даа. Жишээ нь импортоор бараа материал бэлтгэх үедээ гааль дээр, эсвэл үйлдвэр үйлчилгээгээ явуулахад ашигласан цахилгаан, дулаан, уур ус, дотоодын бэлтгэн нийлүүлэгчид НӨАТ-ыг урьдчилан төлдөг. Харин энэхүү урьдчилан төлсөн татвараа хожим нь борлуулалтаараа эцсийн хэрэглэгч иргэн та биднээс хурааж авсан НӨАТ-аас нөхөн суутгаж аваад үлдсэнийг нь төсөвт төлдөг. Үүнийг ямар ч нягтлан бодогч, санхүүгийн албаны хүмүүс бэлээхэн мэднэ. Тэгсэн хэрнээ ашиг хуваах нөхцөлөөр хамтарч ажиллах асуудал ярихаар орлого, зардлын тооцоон дотор НӨАТ оруулж тооцоод будилаад эхлэх нь цөөнгүй тохиолддог “гажигтай үзэгдэл” юм.
Үнэндээ НӨАТ-ыг байгууллагын нягтлан бодох бүртгэлд авлага буюу өглөг гэж бүртгэхээс бус, хэзээ ч орлогын эсвэл зардлын дансанд бүртгэдэггүй. Энд зориуд нэгэн зүйлийг нэмж хэлье. Манайд ихээхэн түгээмэл байдаг, импортоор бараа оруулж ирэх үед гааль дээр үнийн дүнг бууруулах замаар бага татвар төлөхийг эрмэлздэг, үүнийгээ татвар дээр хэмнэж байна гэж боддог нь эндүүрэл бөгөөд хэрэв энэ зорилгоор хэн нэгэнд авлига өгсөн бол тэр нь зүгээр л илүү зардал юм. Борлуулалтын үнийн дүнгийн 10 хувьтай тэнцэх НӨАТ-ыг төсөвт төвлөрүүлж өгөх нь уг татварыг төлөгчөөр (цуглуулагчаар гэж хэлмээр байна) бүртгэгдсэн аж ахуйн нэгжийн хуулиар хүлээсэн үүрэг бөгөөд “нэмэгдэхүүний байрыг солиход нийлбэр өөрчлөгдөхгүй” нь бага ангийн боловсролтой хэний ч мэдэх энгийн үнэн билээ. Ингэхээр өмнө, хойно төлөх цаг хугацааны бяцхан асуудлаас болж наанадаж өөрийгөө эрсдэлд оруулах, цаашилбал хэн нэгнийг “авлигач” болгох хэрэг бизнес эрхлэгч танд байна уу даа гэж асуумаар санагдана.
Дээр хэлсэнчлэн ямар ч бизнесийн байгууллага тухайн тайлангийн хугацаанд хийсэн борлуулалтын орлогын 10 хувьтай (2007 оны эхнээс) тэнцэх НӨАТ-ыг төсөвт хурааж өгөх үүрэгтэй бөгөөд, гааль болон бусад НӨАТ төлөгч хэмээн бүртгэгдсэн аж ахуйн нэгжид урьдчилан төлсөн НӨАТ нь борлуулалтаар цуглуулсан НӨАТ-аас нь давж байвал давсан дүнг төр буюу татварын албанаас буцаан нэхэмжлэх ёстой, хуулийн эрхтэй билээ. Иймээс ч 10 хувийн НӨАТ хэрэгжиж эхэлсэн 2007 оноос бүх барааны худалдаалагдах буюу НӨАТ орсон үнэ ойролцоогоор 4,35 пунктээр буурах ёстой юм.
Энд 10 саяас доош төгрөгийн борлуулалтын орлоготой буюу НӨАТ төлөгч гэж бүртгэгдээгүй аж ахуйн нэгж, бизнес эрхлэгч ба НӨАТ гэсэн асуудал бий. Хэрэв иргэн би яг ижил бараа, үйлчилгээг НӨАТ төлөгчөөр бүртгэгдсэн аж ахуйн нэгжээс авах үнээрийн бүртгэгдээгүй бизнесийн байгууллага буюу хувь хүнээс авч байгаа бол НӨАТ-ын нэг хэсгийг төрдөө бус тухайн бизнес эрхлэгчид ашиг болгон өгч байна гэсэн үг юм. Нөгөө талаас, НӨАТ төлөгчөөр бүртгэгдээгүй аж ахуйн нэгж, хувиараа бизнес эрхлэгч иргэн нь борлуулж буй барааны үнэ дээрээ НӨАТ нэмэх болон үйл ажиллагаа явуулахдаа гааль болон бусад НӨАТ төлөгчид төлсөн мөн татварыг буцаан суутгах эрхгүй байдаг гэдгийг тэмдэглэе.
“Бүх нийтийг компьютержүүлэх төсөл” хэрэгжүүлэхдээ, компьютерийг бүх нийтэд буюу иргэдэд хүргэх үнийг аль болох бууруулах зорилгоор төр, засаг ба бизнесийн байгууллагууд амжилттай хамтран ажиллаж, бүр 250 ам.доллар хүртэл хэмжээнд буулгаж чадсан юм. Үүний үр дүнд компьютер нь үнэхээр өргөн олон нийтийн хэрэглээ болж чадсаныг захын аймаг, сумын сургуулийн сурагчаас авахуулаад ажил албандаа компьютер ашигладаггүй албан хаагч бараг байхгүй болсноос харж болно. Энэ төслийн хүрээнд төр, засаг ард иргэддээ үзүүлсэн нэгэн чухал дэмжлэг нь компьютерт НӨАТ тооцохгүй болгож Татварын хуульд өөрчлөлт оруулсан явдал юм.
Харамсалтай нь “НӨАТ-ыг зөвхөн эцсийн хэрэглэгч төлдөг” гэдэг суурь ойлголтоо сайн ухамсарлаагүйгээс хуульдаа “Импортоор оруулж ирсэн компьютерийг НӨАТ-аас чөлөөлнө” гэсэн утга авцалдаагүй заалт оруулчихсан бөгөөд энэ нь төсөл хэрэгжүүлэх явцад бөөн будилаан үүсгэж, татварынхан нэгэнтээ эцсийн хэрэглэгчээс цуглуулж аваагүй НӨАТ-ыг аж ахуйн нэгжээс нөхөн төлүүлнэ хэмээн дарамталж, бизнес эрхлэгчдэд ихээхэн хүндрэл учруулж байсан саяхны жишээг дурьдаж болно.
Иймээс НӨАТ бол иргэн та бидний алхам тутамдаа төрд төлдөг хамгийн том татвар тул энэ татвараар цуглуулсан мөнгө бусад бүх татварын нэгэн адил юунд, яаж зарцуулагдаж буйг байлгахыг төр, засгаас шаардах эрхтэй. НӨАТ-ыг Монголын газар нутаг дээр амьдарч байгаа иргэн л төлдөг, харин бараа бүтээгдэхүүнийг гадаадад экспортолсон тохиолдолд уг татвар тэгтэй тэнцүү байдаг гэдгийг санахад илүүдэхгүй юм. Өөрөөр хэлбэл, аж ахуйн нэгж бүтээгдэхүүнээ гадаадад гаргавал (түүний дотор алт, зэс, нүүрс, ноолуур гэх мэт ашигт малтмал, түүхий эд) НӨАТ төлдөггүй, харин ч үйл ажиллагаа явуулах үедээ гааль болон харилцагч бусад НӨАТ төлөгч – аж ахуйн нэгжээр дамжуулан урьдчилан төлсөн НӨАТ-аа төрөөс буцаан нэхэмжилдэг гэдгийг тэмдэглье.
Тийм ч учраас нэг л өдөр Монголын төр, засаг алтыг маань ухаж өвөртөлсөн “Бороо Гоулд”-д хууль ёсоор өртэй болчихоод сууж байсан гашуун түүх бий. Үүнийг энд тэмдэглэхдээ экспортод НӨАТ оноох ёстой гэж хэлэх. Харин уул уурхайн салбарынхан маань хөрөнгө оруулагчдын эрх ашгийг хамгаалан зүтгэхдээ Монголын төрд орж буй ашиг орлогын тооцоонд НӨАТ-ыг оруулах гээд байдаг нь алдаатай юм шүү гэдгийг сануулъя.